نگاه دیگر ، تاملی در ارزشهای ادبی تاریخ بیهقی (1)

نگاه دیگر ، تاملی در ارزشهای ادبی تاریخ بیهقی

مقدمه

محمدحسن صنعتی‌

 رساله پژوهشی حاضر که «نگاه دیگر ، تاملی درارزشهای ادبی تاریخ بیهقی‌» نام دارد و اختصارا "ارزشهای ادبی تاریخ بیهقی" نامیده خواهد شد ، عبارت است از: مقدمه‌، متن پژوهش‌ و فهرست منابع‌.[1]

 متن پژوهش ذیل پنج فصل ارائه می‌شود:

فصل یکم (ابوالفضل بیهقی و شرح حال او)، شامل

بیهقی و محیط نشو و نما

بیهقی و شرح حال و زندگی

آثار بیهقی

 فصل دوم (کلیات) شامل

بیان مسئله

ضرورت تحقیق

اهمیت موضوع

پیشینه بررسی موضوع

هدف تحقیق

روش تحقیق

فصل سوم (مبانی، نوآوری، کار بردها) شامل

چارچوب و مبانی نظری تحقیق

نوآوری رساله

کاربرد رساله

فصل چهارم(ارزشهای ادبی تاریخ بیهقی) شامل

ارزشهای روایی

زبان

اسلوب

داستان وارگی

ارزشهای بلاغی

نثر بیهقی

صنایع ادبی

فصل پنجم (نتیجه گیری ) شامل

   روش پژوهش،

   ابوالفضل بیهقی و محیط و آثار، نیز دیدگاههای او،

   سپس رهیافتهای مربوط به  ارزشهای روایی

   و

   ارزشهای بلاغی متبلور در تاریخ بیهقی،

   همراه با

   نوآوری ها، کاربردهای آموزشی و

   نتایج مرتبط با فرضیه های نگارنده رساله.

تاریخ بیهقی سی جلد بوده است و اکنون تنها چند جلد از آن باقی مانده است. اما همین بخش باقیمانده چیزی است از قبیل بقایای تخت جمشیدکه جز چند سنگ افراشته به نام سردر مابقی ،پاستونها و ندرتا سر ستونها یا یکی دو دیواره با نقش و نگارهای حجاری شده بیش نیست.اما از آنچه مانده است، می‌توان شکوه و عظمت بنای از بین رفته را به تصور آورد.بنابر آنچه به عنوان "تاریخ بیهقی"پیش رو داریم، نوشته ابوالفضل بیهقی یکی از دبیران عصر غزنوی، اثری است تاریخی که دوران حکومت چند تن از پادشاهان این سلسله خاصه محمود و مسعود و خاصتر دوران حکومت مسعود غزنوی را به تیز بینی و تفصیل روایت کرده است.

در این مطالعه نگاه مصححانه در بین نخواهد بود و  با مبنا قراردادن تاریخ بیهقی تصحیح فیاض که چاپ اول آن در سال 1350 در دانشگاه فردوسی مشهد صورت تحقق گرفته است، این بررسی پیش برده شده است،  بی‌آنکه ارزشهای تاریخ‌نگارانة این اثر ادبی نفی شده باشد.

در رساله حاضر ،عمدتا به وجوه ادبی تاریخ بیهقی پرداخته شده و تنها شش-هفت درصد شرح حال ابوالفضل بیهقی است.نقل قولها اقتباس محض نیست.حرف نگارنده با جمله دیگران مستندشده و در نقل قول مستقیم با علائمی، عین عبارت معین گردیده است.

اهمیت این نوشته در نشان دادن ارزشهایی ادبی است که پیدا و پنهان است.در نگاه نخست ،هست و نیست.پیشینه پررنگی نداریم،الا "متن در غیاب استعاره"از آقای سینا جهاندیده و یک رساله از آقای حمید عبداللهیان به نام "جنبه های ادبی در تاریخ بیهقی".در بیانی کلی تر.بقیه پژوهندگان تنها به یک یا دو مدخل از مباحث ذیل بحث حاضر پرداخته اند.بنا بر توضیح ارزشهایی است که با خواندن تاریخ بیهقی از آنها محظوظ می‌شدیم بی آنکه به چشم آمده باشند.کوشش در گفتن این نکته بوده است که داستانی نوشته شده با حکایات واقعی، با زبانی که صنایع معنوی و بیانی در آن بیشتر است تا هنرورزیهای پیچیده بدیعی ،زبانی که در میانه فارسی گرایی و عربی گرایی در نقطه اعتدال است وبا فرهنگی واژگانی ،که روانی نثر خوشخوان آن، مولفه‌های ژورنالیسم یا گزارشگری کهن را دارد.

ادبیات تاریخ بیهقی در جان اثر است تا زبان اثرو خوب که می‌نگریم آمیختگی شکل و محتوا در ساختار آن ،تداعی گر گونه‌ای فرمالیسم است.بیهقی در روزگار اقبال به شعر،به نثرالتفات نموده است وبا  اثرش،آموزگار نصرالله منشی شده است.

اجمالا در توضیح ارزشهای ادبی تاریخ بیهقی می‌توان گفت: از وجوه داستانی به زیبایی برخوردار است.در سبک، نگارش بدیع و تفصیلی حکایات تاریخی رادر نظر داشته است.سخن در لفافه ادبیات گفته است.توان ترکیب سازی دارد.با شگردهای تسریع کننده ،مثلا دادن خبر اعدام شخص داستان،اضطراب و تعلیق و هیجان ایجادمی کند.اهل تواضع و شوخ طبعی توامان است.تصاویر و تشبیهات ،فراوان دارد .به کارکردهای "آشنایی زدایی" واقف است.

در زبان، مورخی است با رعایت اعتدال در قضاوت و بدین سان ادب می‌ورزد و می‌آموزد. ضرب المثل می‌آورد و مثل و حکمت می‌آفریند.در آن اشعارعربی و آیات قرآنی برای تقویت افکار حکایات به تناسب مورد استفاده قرار گرفته است.عبارات عربی در نوشته او "وصله-پینه" نشده.درج شده است. همچون روزنامه نگاری خبره به فن گزارش دقایق و ظرایف آشنااست و می‌داند چگونه زبان ادبی و زبان عامه را در آمیزد.

قصد، نمایش ارزشهای ادبی است ،نه نقد تاریخی، و گفتن این نکته که  بیهقی نثری زنده دارد که با آرامش و طما نینه می‌تپد.او دبیری است که سهل و ممتنع می‌نگارد.شاعری داستان پرداز در نثر بیهقی خانه کرده است.نتیجه،تذکره داستانی رجال معاصر بیهقی به علاوه ی تاریخ منشیانه و ادیبانه است.او خود مصداق این سخن است که:مرد آنگاه آگاه شود که نوشتن گیرد و بداند که پهنای کار چیست؟

نوشته ابوالفضل بیهقی، نمونه ای از روش انشاءدر دربار غزنویان است و جالب این است که لطافت در این نثر با سادگی جمع آمده است.به عبارت دیگر، گرچه از نظر شیوه نگارش و کاربست خصوصیتها و هنرهای لغوی و نحوی و صرفی، می‌توان این کتاب گرانقدر را از بزرگترین ماخذهای این خصوصیتها شمرد،از لحاظ ساده نویسی در بین آثار مشابه خود – مثلا سیاست نامه نظام الملک یا قابوسنامه کیکاووس بن وشمگیر- کم نظیر است. این ویژگی حتی تا آثاری از قرن هشتم – مثلا مجمع الانساب شبانکاره‌ای - ادامه می‌یابد. (ر.ک: شبانکاره ای، مجمع الانساب، 1363: 7) می‌توان گفت نثر مجمع الانساب در قرن هشتم از نثر تاریخ بیهقی در قرن پنجم روانتر و قابل فهم تر است.

 بیهقی در نثر خود با ایجاد روابط داستانی بین حکایات و ماجراهای پراکنده ،انسجامی داستانی خلق کرده است ،در حدی که استفاده از شیوه ی بازگشت به گذشته و خصوصیات وابسته به آن و از جمله توضیح چند داستان جانبی در ضمن داستان اصلی این احساس را تقویت می‌کند که طرحی کلی از ساختاری داستانگونه در ذهن بیهقی وجود داشته است، بدون آنکه داستان پردازی به عنوان وجه اصلی و انگیزه محوری ،در طراحی بیهقی ،اصالت داشته باشد.توضیح توانایی او در پرداخت و توضیح شخصیتهای این اثر می‌کوشد بیانگر هنر نگارش بیهقی باشد. گفتگوها و به قول امروزه ،دیالوگها در جریان کنش و واکنشهای شخصیتها یکی از وجوه چنین هنری است.

در این بین، ضمن توجه به ضرورت تبیین توانایی بیهقی در کاربرد استادانه زبان فارسی، معتقدیم پرهیز بیهقی از افراط و تفریط در میانه ایجاز و اطناب از ارزشهای نوشته اوست.

یکی از کاربردهای رساله "ارزشهای ادبی تاریخ بیهقی" تبیین توان ابوالفضل بیهقی در حفظ و ارائه انواع لغات مربوط به زبان فارسی و دیگر زبانهای اقوام حاکم یا ساکن در منطقه و قلمرو سیاسی و فرهنگی غزنویان و نواحی مجاور ونیز نحوه کاربرد آنها در افواه یا مکتوبات است. در فصول این نوشته، محیط اجتماعی، فرهنگی، و ادبی، نیز شرح حال او و همزمانهایش و به طور جامعتر و دقیقتر ارزشهای ادبی تاریخ بیهقی شرح داده شده است.

[1]. در «فهرست منابع» منابعی ذکر گردیده است که بارها به آنها مراجعه شده و می‌توانسته‌ایم آنها را جزء منابع این تحقیق در شمار آوریم. در این بین نوشته‌های دانشمندان جمهوری تاجیکستان (و بعضا افغانستان ) نیزبا توجه به اشتراکات ما و آنان در زبان و ادبیات فارسی پی‌گرفته‌ شده است. بعضی به تکمیل این تحقیق کمک کردند، که در متن این گزارش تحقیق آثار آن ذکر گردیده است.و از بقیه ذکری نشده، چون تاریخ ادبیات محسوب می‌شدند و به ارزشهای ادبی تاریخ بیهقی نپرداخته بودند و البته این از قدر و مقام آنها نمی‌کاهد.