تاجیکستان، منطقه و گسل های تاریخی

تاجیکستان، منطقه و گسل های تاریخی

دکترمحمدحسن صنعتی

رایزن فرهنگی جمهوری اسلامی ایران

در تاجیکستان(1393 – 1392)

دریک دهه گذشته ، روابط ایران و تاجیکستان شاهد تغییرات سینوسی چشمگیربوده است.این تغییرات در حدی بوده که اثرات آن حتی در سخت گیری یاسهل انگاری برای تردد اتباع دو کشور و اموری چون صدور روادید خود را نشان می داده است.شاید بتوان گفت عمدتا در دوره دوم ریاست محمود احمدی نژاد (1392 – 1388ه.ش.)ایران حضور اقتصادی روشن و رو به گسترشی در تاجیکستان داشته است.در سالهای 1999م.(1378ه.ش.) تا 2007م.(1386ه.ش.) حجم تبادل کالا میان دو کشور 100 میلیون دلار بود.در نیم سال اول 2010م.(1389ه.ش.) این رقم تا یک میلیارد و 140 میلیون دلار افزایش یافت که نشان از نفوذ اقتصادی ایران در تاجیکستان در مقایسه با سایر کشورهای آسیای میانه می باشد.(سیف الله ملاجان، بررسی تطبیقی حضور فرهنگی ایران، روسیه ، ترکیه ، عربستان، اتحادیه اروپا و امریکا در آسیای مرکزی با تاکید بر تاجیکستن ، 1390، ص53)

   تاجیکستان در کشورهای آسیای میانه یکی از کشورهایی است که در اثر نوع خاصی از تقسیمات سیاسی در متصرفات اتحاد جماهیر شوروی شکل گرفتند. این تقسیمات که نام " تبرتقسیم" به خود گرفت، در شرایطی صورت پذیرفت که از یک سو خانهای محلی ، عرصه را بر ملتهای منطقه تنگ کرده بودند و از سویی افرادبه ظاهر ترک گرا در پی سوء استفاده و ایجاد آتش اختلاف و منازعه ، دست به هر اقدامی می زدند.وجه مشترک رفتار امرا و خانهای منطقه ای ، مقابله با هر نوع نوآوری بود.، به گونه ای که بعضا در جایگاه افتاء، فتواهایی چون " جدید کافر است" صادر می کردند.چنین فتوایی از سوی ملاهای وقت و امیرعالم خان آخرین نماینده خاندان مغولی منغیت ها و ارتجاع پرستان علیه روشنفکران نواندیش و معارف پرورانی مثل احمد دانش صادر شده بود.در اثر خفقان حاکم، حال فجیعی به وجود آمده بود که برای پیروزی آسان بلشویکها خصوصا در بخارا شرایط مساعد فراهم کرد.ودر پی آن ، در سال 1924م.واقعه مرزبندی ملی که به نام " تبرتقسیم" معروف است به وقوع پیوست و در این مسئله بس مهم ، پان ترکیست ها از امتیازات بالا برخوردار شدند. (رحیم مسلمانیان قبادیانی، ستاره های پامیر، 1383، ص155)

   هرچند که بر مبنای پژوهش های پرشمار با استفاده از آثار خطی و باستان شناسی ثابت شده است که تاجیکان قدیم ترین مردم بومی آسیای میانه محسوب می شوند،پان ترک ها { که محوریت مذاکرات را در اختیار گرفته بودند}، قرقیزها و ازبک ها و ترکمن ها را از جمله نخستین بومیان این منطقه می شمردند.به نوشته تاریخ پژوه تاجیک، مس اف، در تقسیمات سرزمین ها به جمهوری ها و ولایات مستقل و خودمختار، به طور کلی ، افراد ناآگاهی  شرکت داشتند که خود را رهبر ملی می دانستند، در حالی که واقعیت چنین نیست و بزرگانی چون بوعلی سینا ، رودکی ، فردوسی و سایرعلما، شاعران و نویسندگان دارای شهرت جهانی، از تاریخ دوران باستانی مردم تاجیک بخوبی آگاه بودند. تحقیقات ویژه و.و. بارتولد، م.س.آندری یف، آ.آ.سمیونوف و محققان دیگر راجع به تاریخ تاجیکان خیلی شهرت داشت. اما محققانی چون بارتولد، عینی، آندری یف و سمیونوف را پان ترک ها عمدا از شرکت در مسئله مرزبندی ملی{ و بعدا به علت غیر کارشناختی بودن و تکه تکه کردن ملتهای یکپارچه خاصه ملت تاجیک، مشهور به " تبرتقسیم"} برکنار کردند. آندری یف و سمیونوف که کارهای زیادی در تحقیق تاریخ و فرهنگ آسیای میانه انجام داده بودند، اجبارا ازبکستان را ترک گفتندو به تاجیکستان مهاجرت کردند.(ر.ک: رحیم مس اف، تارخ تاجیکان ، 1395، ص36به بعد.نیز ر.ک: رحیم مس اف، تاریخ تبرتقسیم، دوشنبه ، 1990)

   لایق شیرعلی ( 2000م./1379ه.ش. – 1941م./1320ه.ش.)از روشنفکران سرشناس تاجیک، "تبرتقسیم" یا مرزبندی ملی انجام یافته را امری مضحک می خواند: تضاد را ببینیدکه تاشکند با یک سوم ازبک بودن نفوسش پایتخت ازبکستان می شود، اما سمرقند که از قدیم ترین شهرهای تاجیکان است، پایتخت تاجیکستان شده نمی تواند . آیا مسخرگی تاریخ نیست که قدیم ترین خلق بومی آسیای میانه در بخارا و سمرقند دولت بزرگ سامانیان را بنیان نهاده ، زبان و فرهنگ وهویت ملی خود را شکوفایی و رفعت بخشیده است ، آمده آمده در دیهک قره تاغ یا دوشنبه پایتخت بسازد؟( لایق شیرعلی ، " سخنی در باره این کتاب" ، رحیم مس اف، تاریخ تاجیکان،1395، ص 24)

   بررسی روند این اقدام نشان می دهد که دستهایی می خواسته اند آسیای مرکزی ترکستان شود یا چنین به نظر برسد. ( ر. ک: مس اف، تاریخ تاجیکان، 1395، ص11) به همین منظور هم تاجیکان، به رغم کثرت و گستردگی جمعیت ، حتی در ازبکستان ، در جریان مذاکرات نماینده ای نداشته اند . دست کم در شهرهای بزرگ ازبکستان ، غلبه جمعیتی در حد 70 تا 90 درصد با تاجیکان بوده است. طبق اطلاعات ارتش روسیه در سال 1920 در جمهوری بخارا2100000نفر تاجیک و 750000نفر ازبک زندگی می کردند.( روزنامه زرافشان، 11 سپتامبر 1923) نیزدر نتایج آمارگیری رسمی جمعیت در سمرقند معلوم شده بود که در سال 1920، در سمرقند 44587نفر تاجیک و 3311 نفر ازبک  زندگی  می کردند.(شریف شکوری و رستم شکوری ، آسیای مرکزی در آمدی بر روحیات مردم، 1388، ص 145 و 147) حتی اسلام کریم اف رئیس جمهور سابق ازبکستان ( 2016 – 1938م.) در نظر مخالفانش تاجیک شناخته می شده ، چون سمرقندی – بخارایی بوده است.در جنگ قدرت داخلی هنگام قدرت یابی در سال 1991م. اسلام کریم اف در حالی پیروز شد که در حکومت ازبکستان سه گروه اصلی بر سر قدرت مبارزه می کردند: فرغانه ایها ، تاشکندیها، و بخاراییها – سمرقندیها.اسلام کریم اف از گروه اخیر بود. همان زمان در میان مخالفان سرکوب شده شایع بود که اسلام کریم اف یک تاجیک پنهانی است ،"زیرا ازبک هیچ گاه با برادران خود مکارانه رفتار نمی کند." (شریف شکوری و رستم شکوری، آسیای مرکزی درآمدی بر روحیات مردم ، 1388 ، ص 141) نکته فراموش شده در مبارزه پان ترکیست ها با فارس زبانها و زبان فارسی این است که ازبکستان و همه ترک زبانها نیز برای دفاع از مولفه های هویتی خود به زبان و الفبای فارسی نیازمندند.لایق شیرعلی در این باره آرزومنداانه می گفت: ان شااالله در ازبکستان ، خردمندان والا همتی خواهند پیدا شد که جهل چنگیزی را رها کرده ، با کمال پاس تاریخ ، ضرورت آموختن و دانستن زبان فارسی تاجیکی را درک خواهند کرد، زیرا تمام آثار گذشته ازبکی بدون دانستن زبان فارسی تاجیکی و عربی ، شرح و توضیح و ترجمه امکان پذیر نخواهد بود.( لایق شیرعلی ، همان ، ص27)

   امروزه ما و تاجیکستان هردو عضو اکو و دارای منافع مشترک هستیم.تاجیکستان از سال 1992 به اکو پیوسته است ، یک نهاد همکاری چند ملیتی که سال 1979 از سوی ایران ، ترکیه و پاکستان شکل گرفته است.در مراحل فعالیت اکو ، گام مهم جهت از بین بردن سد بین روسیه و آسیا با ورود قزاقستان ، ترکمنستان ، ازبکستان ، جمهوری آذربایجان و تاجیکستان در نوامبر 1992 به اکو برداشته شد. اندکی بعد ، افغانستان نیز به این سازمان پیوست. امروز کشورهای عضو سازمان همکاریهای اقتصادی (اکو)حدود 7 میلیون کیلومتر مربع مساحت و حدود 400 میلیون نفر جمعیت دارند.(شریف شکوری و رستم شکوری ، همان، ص153) در منطقه ای که همواره تطمیع کننده قدرتها یا نمایندگان قدرتهای شرق و غرب برای حضور موثرتر بوده است . زمانی روسیه می خواست به مرز مستملکات شرقی بریتانیا نزدیک شود. در سپتامبر 1864 چمکنت اشغال شدو 15 ژوئن 1865 تاشکند به اشغال درآمد .زد و خوردهای خونین قبلی بخارا و خوقند ، هردو امارت را ضعیف کرده بود.رومانوفسکی فرماندارکل نظامی تازه روسیه پس از شکست دادن امیر مظفر تنها به اشغال خجند ( 24 می 1866م.) ، قلعه ناو و استحکامات اوراتپه ( 2 اکتبر 1866) قناعت کرد. ( علی اصغر شعر دوست، تاریخ ادبیات نوین تاجیکستان ، 1390، صص 33 – 31)تدابیر اولیه با ترکی سازی آسیای میانه پیگیری شد.امروز نیز ترکیه به عنوان رقیب ایران در آسیای میانه به دنبال وحدت ترکی است، با این تفاوت که این بار ورود در اوراسیا ، از منظر و موقعیتی غربی صورت می گیرد . هم ترکیه و هم امریکا سعی خود را برای آماده ساختن شرایط سیاسی و اقتصادی جهت وحدت ترکی دریغ نداشته اند.در نیمه اول سال 1992، رئیس جمهور وقت ترکیه  تورگوت اوزال و وزیر خارجه امریکا جیمز بیکر در سفر به آسیای مرکزی ، به سران جمهوریهای دارای جمعیت ترک قولهایی دادند ، با این شرط که این دولتها ، ترکیه را الگوی ساختار دولتی خود قرار دهندو بر ضد اسلامگرایی  فعالانه مقابله کنند.(شریف شکوری و رستم شکوری ، آسیای مرکزی درآمدی بر روحیات مردم، ترجمه محمدجان شکوری بخارایی و منیژه قبادیانی ، 1388، ص 155 و 156)این حرکت و مطالبه ، به نحو کارشناسی شده ای همراه با اتخاذ و طراحی تصمیم ها و سیاستهای فرهنگی پیش رفته است.( ر. ک: همان، ص 156)