تاجیکستان، منطقه و اثرات فروپاشی شوروی

تاجیکستان، منطقه و اثرات فروپاشی شوروی

محمد حسن صنعتی

گرچه امام خمینی (1368-1279ه.ش.) رهبرکبیر انقلاب اسلامی ایران در دی ماه 1367هش.خبر از فروپاشی شوروی در آینده نزدیک داد، نوشته های پیش از این تاریخ نشان می دهد که نظام فکری و سیاسی کمونیسم خصوصا در شکل یک نظام اجرایی منجر به اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی، نیم قرن  بیش نپاییده و از این زمان به بعد ، صدای فروریختن پیکره این نظام به گوش می رسیده است، چنانکه رگه هایی از این هوشیاری سیاسی و پیش بینی را می توان از نوشته های بعضی فعالین یا مرتبطین عرصه های سیاسی مثلا جلال آل احمد در " سفرروس" مشاهده کرد، خصوصا که جلال خود یکی از سمپاتهای شاخه ایرانی این نحله به نام " حزب توده " بود.(ر.ک: دکتر سعید محبی، " ن والقلم، رساله ای در نقد قدرت" ، یادآور، سال 1، شماره 3، شهریور-آبان 1387، "صص143 -140"، ص140) در سالهای 1932 – 1928م.در اتحاد شوروی ، عناوین روزنامه ها 3/6درصد و تعداد عمومی نشر روزنامه ها 8/3درصد افزایش یافت. در سال 1932م. شماره جراید به زبانهای ملل شوروی غیر از روسی، یک سوم تمام روزنامه ها را تشکیل می داد. در این سال به 64 زبان روزنامه و به 93 زبان کتاب چاپ شد.( پیوند گلمراد ، "اتحادیه روزنامه نگاران تاجیکستان" ، نامه پژوهشگاه، سال 9 ، شماره 22، تابستان 1389، "صص 96 -83" ، ص90) از منظری هم در قیاس با فضای خفقان آلود حاکمیت حاکمانی چون امیرعالم خان و امیر نصر و امیر مظفر، حضور روسها دارای تاثیرات مثبتی بوده است.دقیقتر اینکه ، در کنار پیامدهای منفی حظور نظامی روسیه در آسیای مرکزی، پیوستن این منطقه به روسیه ، به رشد فرهنگ، ادبیات و نر آن نیز مساعدت کرد. بسیاری از متفکران و ویسندگان آسیای مرکزی، از روشنفکران ترقی خواه روسیه الهام گرفتندو به دنبال آن  ادبیات وارد مرحله ای نوین از حیات خود شد.(علی اصغر شعردوست، تاریخ ادبیات نوین تاجیکستان، 1390، ص59) نیز اینکه در فراز و فرود تحولات سیاسی ، پس از فروپاشی شوروی آنچه باقی مانده  ، اهتمام به منافع روسی، به نام و جای منافع مشترک است.روسیه در تداوم حضور خود در منطقه  پس از فروپاشی شوروی، ذیل عنوان اتحادیه کشورهای مشترک المنافع ، به ادامه قدرت در مناسبات دولتهای آسیای مرکزی می اندیشد.( ر.ک: شریف شکوری- رستم شکوری، آسیای مرکزی، درآمدی بر روحیات مردم، ترجمه محمدجان شکوری بخارایی و منیژه قبادیانی، تهران، مرکز چاپ و انتشارات وزارت امورخارجه، 1388، ص123)

   روسیه امروز مشغول به مشکلات و چالشهایی است که باعث شده تا در برابر "ناتو" جایگاهی منفعلانه پیدا کند.  این انفعال را می توان در پرونده هایی چون الزام روسیه به دموکراسی، حضور سیاسی امریکا در آسیای مرکزی و خصوصا جمهوریهای گرجستان و اوکراین و در گسترش ناتو دراین  منطقه مشاهده کرد. ( ( ر. ک: دکتر مطهره سیدحسینی و دیگران، " جن سردجدید و منطقه آسیای مرکزی و قفقاز"، بهار و تابستان 1391، ص 139 و 140) آمریکا، آسیای مرکزی و قفقاز را بسیار مهم تر از آن می داند که زیر سلطه و کنترل دولت غیرقابل اعتمادی چون روسیه باشد.هدف اساسی و اول امریکا این است که این دو منطقه از حوزه نفوذ روسیه خارج  شود. هدف دوم امریکا این است که به انحصار و تسلط سنتی روسیه بر منابع انرژی منطقه پایان دهد.(همان، ص163) این منطقه مهم در حال حاضر قلمرو 5 جمهوری مسلمان نشین قزاقستان، ترکمنستان، ازبکستان ، تاجیکستان و قرقیزستان است. بعد از واقعه 11 سپتامبر 2001 که امریکایی ها بهانه حضور همراه با جست و جو و ابتکار عمل در افغانستان پیداکردند، اهمیت این منطقه بیشترشد، علی الخصوص که امریکایی ها با حضور مستقیم و و گسترده نظامی در افغانستان ، اهرمهای فشار خود بر روسیه ، حامی تاریخی این کشورها را به آسیای مرکزی نزدیکتر کرده بودند.یعنی به جایی نزدیک شدند که حیاط خلوت روسیه شناخته می شود.با این حال روسیه و امریکا ترجیح می دهند از بروز تنش های مدیریت گریز بین خود جلوگیری نمایند . اذا در عین اقتدار گرایی پوتین در برابر یک جانبه گرایی کاخ سفید ، مواضع تند پیشین بین سران امریکا و روسیه ، سمت و سوی ملایمت به خود گرفته است.( ر.ک: دکتر سیده مطهره حسینی و دیگران، همان، صص 160 – 157) 

   در چنین منطقه ای تاجیکستان جایگاه با اهمیتی را از آن خود کرده است. از دیرباز هم این جایگاه مورد توجه سردمداران کرملین بوده است.استالین که تاجیکان را ایرانی نژاد می دانست، تولد فردوسی فارس زبان  از این قوم را مایه مباهات آنان  می شمرد.او در آوریل 1941م. در روزهای تجلیل از هنر و فرهنگ مردم تاجیک در مسکو چنین ابراز اندیشه نموده است: تاجیکان ، خلق خاص و قدیم ترین خلق آسیای میانه به حساب می آیند.در بین خلقهای مسلمان مضافات اتحاد شوروی ، تاجیکان ، یگانه خلق غیر ترک و ایرانی نژاد می باشند . تاجیکان ، خلقی هستند که فردی چون فردوسی بزرگ را به دنیا آورده اند. از اینجاست که تاجیکان سنتهای فرهنگی خویش را از او آغاز نموده اند.خلق تاجیک ، خلقی غیرعادی بوده  و دارای فرهنگی غنی است و از ازبکها و قزاق ها یک سر و گردن بالاتر می ایستد.   ( رحیم مس اف، تاریخ تاجیکان، چ اول، تهران، شیرزه کتاب ما، 1395، ص14) اما امروز روس زبانها و روسها در جامعه تاجیک از چنان جایگاهی بر خوردار نیستند که بتوانند در معادلات مرتبط با این کشور نقش تعیین کننده ای ایفا نمایند. " در ازبکستن، ترکمنستان و تاجیکستان، روس زبانها گروههای اجتماعی ناقصی بودند که اساسا از طبقه متوسط شهرنشین ترکیب یافته و فاقد قشرموثر روشنفکر و کشاورز بوده اند. این وضع گروههای روس زبان بیشتر موجب حاشیه ای شدن آنها در زندگی سیاسی و فرهنگی این جمهوریها شده است. برعکس،این حالت در قزاقستان و قرقیزستان کمتر به چشم می خورد . روس زبانها در تمام بخشهای موثرجامعه ، اکثریت  را تشکیل داده ، این وجود مرکب و زنده ، محکم بر پای خود ایستاده، توان کافی برای بازتاب هوشیارانه فرهنگی و سیاسی دارد. "(شریف شکوری – رستم شکوری، آسیای مرکزی  در آمدی بر روحیات مردم، 1388، ص 124 و 125)

   امروزه موقعیت تضعیف شده روسیه در روزنامه های روس زبان جلب نظر می کند ، به گونه ای که تاثیر روسیه  بر مطبوعات روسی زبان تاجیکستان نیز سطحی و اندک است. روزنامه های پرشمارگان " ازیه پلیوس" { آسیا پلوس}،" نرادنیه گزیته"{روزنامه خلقی}، "بیزنس و پلیتیکه" {تجارت و سیاست}، پس از سال 2009 میلادی بیشتر تمایلات غربی دارندتا روسی. در این بین باید نگریست  که چه کسانی این روزنامه ها را سرپرستی و برای آنها خط مشی تعیین می کنند.بیشتر سازمانهای بین المللی ، گزارشها و آگهی های خود را در روزنامه " ازیه پلیوس" به طبع می رسانند.موسس و سردبیر این روزنامه ، سه سال است که در امریکا به سر می بردو از آنجا روزنامه را سرپرستی و از لحاظ محتوایی کنترل می کند.( سیف الله ملاجان، بررسی تطبیقی حضور فرهنگی ایران، روسیه، ترکیه، عربستان، اتحادیه اروپا و امریکا در آسیای مرکزی با تاکید بر تاجیکستان، دوشنبه، رایزنی فرهنگی ج.ا. ایران در تاجیکستان، آذر1390، ص 39 و 40)

   عرصه هنر نیز شاهد کاهش حضور روسیه می باشد و به عنوان نمونه می توان به تعطیلی حضور روسیه در تئاتر تاجیکستان اشاره کرد. تئاتر روسی در دنیا معروف است. وقشر روسی زبان جامعه تاجیک هم به آن علاقه زیادی دارند. ولی در طول 15 سال اخیر تنها یک بار آن هم در سال 2005 م. هنرمندان تئاتر بزرگ روسیه به تاجیکستان سفرکردند و به اجرای نمایش پرداختند. این در حالی است که در دهه های گذشته ، روسیه به این نتیجه رسیده بود که باید در حوزه فرهنگ برای حفظ حضور خود در کشورهای منطقه سرمایه گذاری کند. این ضرورت پس از فروپاشی شوروی کمتر جلب نظر کرده بود. روسیه در سالهای اول پس از فروپاشی اتحاد جماهیرشوروی سوسیالیستی، از داشته های قبلی خود دست کشید و تنها نفوذ نظامی خود را باقی گذاشت.ولیکن پس از سال 1994م.درک نمود که اگر دوباره به منطقه باز نگردد، اینجا خالی نمی ماند و دیگر رقبای قدرتمند به زودی جایگزین خواهند شد.از این رو در سال 1994میلادی در قرقیزستان ، دانشگاه اسلاویانی روسی و قرقیزی و در سال 1996م.در تاجیکستان ، دانشگاه اسلاویانی روسی و تاجیکی را تاسیس نمود.(همان، 42 و 39)

   حضور همه جانبه روسیه در عرصه های تصمیم سازی و اقدام  باعث شده بود تا حتی تاریخ تاجیکستان به گونه ای رسمی و ایدئولوژیک رقم بخورد، واقعیتی که امروز از نظر متفکران و محققان تاجیک، نیازمند بازنگری است:" امروز که ما از ایدئولوژی حزبی آزادشدیم ، باید تاریخ شوروی خلق تاجیک را کاملا از از نو مورد بررسی و تحقیق عمیق قرار دهیم. به فکر ما  مسئله اساسی باید تحقیق و تحلیل همه طرفه آن باشد که دوره شوروی به خلق تاجیک چه داد و چه نداد.تاجیکان از خطر نابودی که پیش از انقلاب وجود داشت با کدام واسطه ها خلاص شد.این خطر محرمانه ضد فرهنگی و جسمانی ملت از طرف قبیله های ترک نژاد بیرون می آمد."( رحیم مس اف، تاریخ تاجیکان، 1395، ص15) احساس تغییر و ضعف در جایگاه قدرت سنتی روسیه در میان کشورهای مشترک المنافع  توجه سران کرملین را در ابتدای قرن جاری میلادی معطوف به تشکیل پیمان و سازمان شانگهای نمود.شکل گیری سازمان همکاری شانگهای به مثابه جانشین احتمالی پیمان ورشو و نسخه شرقی ناتو است.(ر. ک: دکتر سیده مطهره حسینی و دیگران، " جنگ سرد جدید و منطقه آسیای مرکزی و قفقاز" ، 1391، ص134)