دورنمای اقلیتهای مذهبی در تاجیکستان

دورنمای اقلیتهای مذهبی در تاجیکستان

محمدحسن صنعتی

رایزن فرهنگی جمهوری اسلامی ایران

در تاجیکستان

(1393- 1392)

در باره وضعیت اسلام در هر کدام از جمهوریهای شوروی سابق کارهایی پژوهشی شده که زوایایی از این موضوع را مورد تامل قرار داده اند.مثلا: هفتادسال جدایی کامل ترکمنستان از جهان اسلام، چشم انداز تاریخی و جغرافیایی این کشور در نسبت با اسلام، جمعیت این جمهوری، ساختار سیاسی و اداری ، حیات دینی از ابتدا تا غلبه روسها ، و از غلبه روسها تا استقلال وپس از استقلال و بالاخره تاثیر ادبیات الحادی. ( ر.ک: اکبر ولی زاده – بهروز قزل، " زمینه های اجتماعی حیات اسلام در ترکمنستان"، فرهنگ اسلامی، شماره 11، سال 2، خرداد1393، " صص 162 – 146")

   امروزه با بروز ضعف در حاکمیت مقتدرانه روسیه، پایگاه اصلی و پایتخت قدرت اتحاد جماهیر شوروی  قدرتیابی غرب در منطقه، پای هم پیمانان غرب خاصه بعضی کشورهای اسلامی از قبیل عربستان نیز به روند تحولات داخلی و منطقه ای در پیوند با سرنوشت هرکدام از کشورهای آسیای میانه باز شده است.عربستان با مدیریت امریکایی اسلام گرایی های معاصردرصحنه تحولات سیاسی منطقه ایفای نقش می کند.این در حالی است که تاجیکستان در کنار ازبکستان یکی از دو پایگاه مهم بروز تحولات اسلام گرایانه در منطقه شناخته می شود.به نظر بعضی محققان ، نقش هم پیمان امریکا ، عربستان سعودی، در کنار ترکیه که همواره از هم پیمانان فعال امریکا در شرق و غرب خزر به شمار می رفته، در شکل گیری رویکردهای آسیای میانه اهمیت دارد.تا پیش از حادثه 11 سپتامبر 2001، عربستان می کوشید جنبش اسلام گرایی در آسیای مرکزی را تحت نظارت خود بگیردو به آن جهت گرایی ضد ایرانی بدهد.(شریف شکوری و رستم شکوری، آسیای مرکزی در آمدی بر روحیات مردم، ترجمه محمدجان شکوری بخارایی و منیژه قبادیانی، تهران ، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی ، 1388، ص156) در سالهای بعد ، ترکیه که معمولا سعی می کرد تا از رهگذر نهادهای علمی و آموزشی ، خوشه اقدامات اقتصادی خود در کشورهای منطقه را بچیند ، در حرکتی هماهنگ با بعضی کشورهای عربی می کوشدبه ایران هراسی و شیعه هراسی در منطقه دامن بزند. علاه بر تاجیکستان و ازبکستان ، ترکیه با توجه به اشتراکات زبانی با جمهوری آذربایجان سعی کرده تا در این کشور نیز که عطف به سوابق تاریخی دارای مشترکات فراوان فرهنگی و زبانی با ایران و قومیتهای اصیل آن خاصه در پای بندی به مذهب به تشیع است ، حضور خود را توسعه دهد. این در حالی است که بنا به پژوهشهایی متقن،ریشه تشیع در جمهوری آذربایجان به عصر حیات نواب امام زمان (عج) بر می گردد.واقعیتهای تاریخی و تحقیقات انجام شده نشان می دهد که دمت حضور شیعیان در این سرزمین حتی به دهه ها پیشتر یعنی دوران امام صادق(ع) – امام ششم شیعیان جهان باز می گردد."قاسم بن العلاء " یکی از نمایندگان " حسین بن روح نوبختی"- از نواب چهارگانه امام زمان (عج) – در شهر اران جمهوری آذربایجان ساکن بود.اوبه صورت مستقیم با آن حضرت مکاتبه داشت و از مردم وجوهاتی دریافت می کردو به دست حسین بن روح نوبختی می داد.( محمد علی طالبی خاکیانی، " اسلام در قفقاز جنوبی" ، فرهنگ اسلامی، سال 2 ، شماره یازدهم، خرداد1393، "صص 109 – 94"، ص99) سابقه تشیع در جمهوری های منطقه قفقاز در گرجستان نیز مشهود است. این کشور که غالب جمعیت آن غیر مسلمان اند ، دارای اقلیتهای مسلمان و به ویژه شیعه است. چگونگی ورود اسلام  به این کشور ، وضعیت مسلمانان و شیعیان ، میزان و نحوه توزیع مساجد در گرجستان و رابطه حکومت با شیعیان ، به عبارتی نحوه تلقی حکومت در مورد مسلمانان شیع از زمینه هایی است که در مقالات و پژوهشهایی مورد برر سی قرار گرفته است.( ر.ک: محمد علی طالبانی خاکیانی ، همان ، صص 106 – 103)

   البته شیعیان مستقر در آسیای مرکزی با مشکلات فراوانی مواجه اند که در بخشی از پژوهشهای مرتبط مورد توجه قرار گرفته است.در این پژوهشها ، پیدایش تشیع در آسیای مرکزی، همزمانی ورود اسلام  و تشیع به آسیای مرکزی، ورود در عهد صفوی، مهاجرت ایرانی ها در عهد قاجار، سیاست شوروی در کوچاندن آذری ها و گرجی های شیعه به آسیای مرکزی ، فرقه ها و گروههای تشیع از جمله شیعیان اثنی عشری مدخل های عمده  و محل تامل از ناحیه مطالعه گران بوده است. در این مطالعات معلوم شده است که پراکندگی شیعیان در آسیای مرکزی آنها را کنترل پذیر کرده است.با این حال ، اسماعیلیه ، فرقه ای از فرقه های تشیع شناخته می شود که از حیث سکنی ، تمرکز جمعیتی و ظهور و بروز در عرصه های گوناگون اجتماعی و فرهنگی توانسته تشخص داشته باشد . جداول، جمعیت و درصدهای قومی مربوط به هر کشور از حیث در برگیری شیعیان از دیگر مدخل هایی است که درپژوهشهای مربوطه، مورد امعان نظر محققان واقع شده است.( ر.ک: شعیب بهمن، " رنجها و مشکلات شیعیان در آسیای مرکزی" ، فرهنگ اسلامی، شماره 11 ، سال 2، خرداد1393، " صص 145 - 126 )

   در بین فرقه های مورد اشاره، از حشاشین یا اسماعیلیه تصویری مخوف ارائه شده است.می گویند اسماعیلی ها حشیش می کشیده اند و بعد ازاستعمال این ماده مخدر که تاکنون تصور می شده این ماده اعتیادآور جزء مواد جدیدا شناخته شده باشد، به مدد انرژی آن یا فضاهای توهمی که به وجود می آورد آدم می کشته اند.ریشه واژه فرانسوی و انگلیسی  "ترور" از لقب " حشاشین " یعنی حشیش کش ها یا همان اسماعیلی ها بوده است.بنا به روایتی آنها تحت تاثیر کشیدن حشیش مخالفان خود را به دستور بزرگان خود می کشته اند.فداییان اسماعیلی به صورتی سازمان یافته از ترور به عنوان ابزاری جهت رفع مشکل سیاسی استفاده می کردند.همزمان، شمارزیادی از شاعران و فیلسوفان سده های میانه اسماعیلی بوده اند.( شریف شکوری و رستم شکوری، همان ، ص 106 و 107)شاید بی ارتباط با قدرتمندی نسبی اسماعیلیان که عمدتا در ناحه بدخشان ساکن بوده اند نباشد که این ناحیه از سال 1869م. همواره قابل مناقشه بین انگلیس و روسیه بوده است.در مقطعی از این مناقشات  پیشروی قشون روسیه تزاری در آسیای مرکزی ، نقشه های امپراتوری بریتانیا را بر باد داد.در سال 1869م، انگلستان مسئله تعیین منطقه بیطرف بین مناطق تحت تصرف اگلستان  و روسیه درآسیای مرکزی را مطرح کرد.به عقیده طراحان و دست اندرکاران استعمار انگلیسی ، چنین منطقه ای می بایست افغانستان باشد که ملحق کردن بدخشان به آن نیزبایستی در نظر گرفته شود و سرانجام رود آمو یا همان جیحون می بایست مرز بین دایره های نفوذ روسیه و انگلستان باشد.( علی اصغر شعردوست، تاریخ ادبیات نوین تاجیکستان ، تهران ، علمی و فرهنگی، 1390، ص 34) منطقه بدخشان که از آنسخن می گوییم بخشهایی ازچهارکشور تاجیکستان ، افغانستان ، پاکستان و چین را در برگرفته است، به گونه ای که بعضا با حمایت قدرتهای جهانی و خاصه غربیها سخن از شکل گیری بدخشان بزرگ و کشوری مستقل به میان آمده است.در تاجیکستان این منطقه با عنوان " گورنو – بدخشان"، ایالت خودمختار شناخته شده و وطن قومی تاجیک های پامیری شناخته می شود.( شیرین آکینر، اقوام مسلمان اتحاد شوروی، ترجمه محمدحسین آریا، تهران، علمی و فرهنگی، 1367، ص54)

   فرقه اسماعیلیه در دهه های اخیر دامنه فعالیتهای خود در کشورهای مختلف را گسترش داده است، در حدی که بعضا از جذب مقامات کشورهای اسلامی به این فرقه شیعه خبر داده شده است. در اواخر سال 1992 به رهبری روسیه ، گزارش محرمانه ای داده شد که در آن فعالیت سازمان اسماعیلی ها در مقیاس جهانی مفصلا بررسی شده است.تهیه کنندگان گزارش تاکید می کنند که رئیس جمهورر وقت ترکیه، سلیمان دمیرل، "پنهانی اسماعیلی بوده است." و این امر را سبب اصلی شرکت فعال وی در امور داخلی آسیای میانه می دانند.این گزارش به رئیس جمهور روسیه خطر دخالت اسماعیلی ها در امور داخلی خود روسیه را گوشزد می کند.(شریف شکوری و رستم شکوری، همان، ص 107)آقاخان رهبر اسماعیلیان که در طراحی تشریفات استقبال از او در آسیای میانه ، جایگاه "پرزیدنت" یعنی رئیس جمهوری در نظر گرفته می شودبه بهانه هایی در برنامه های فرهنگی کشورهای این منطقه شرکت می کند.ازجمله در تاریخ 18 تا 19 سپتامبر سال 2008 م. طرح های معماران جوان کشورهای مشترک المنافع و برندگان جایزه معماری سازمان آقاخان در دوشنبه پایتخت تاجیکستان نمایش داده شد و ملاقات آقای فرخ درخشانی رئیس جایزه آقاخان با استادان و دانشجویان دانشگاه تکنیکی محمد عاصمی تاجیکستان دایر گردید.( رستم مقیم اف، " اتحادیه معماران تاجیکستان"، نامه پژوهشگاه ، فصلنامه پژوهشهای ایران شناسی پژوهشگاه فرهنگ فارسی – تاجیکی سفارت جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستان، سال 9، شماره 22، تابستان 1389، " صص 120-97"، ص118) صندوق آقاخان در محدوده زمانی 22 تا 25 اکتبر سال 2009 م. در بیشکک پایتخت قرقیزستان ، سمینار بین المللی جایزه معماری آقاخان را دایر کرد که درآن معماران ب.یوسف اف، ا. پریم قل اف، ع. اکبراف، ک. یوسف اف و س. محمد اف،کاندیدای جایزه معماری آقاخان برای سال 2010م.شدند.( همان، ص119)