نویسندگی در تاجیکستان

همچون بعضی اموردیگر با توجه به اینکه در ابتدای شکل گیری جمهوریهای مستقل اتحاد جماهیر شوروی،  مدتی تاجیکستان بخشی از ازبکستان بوده،  بخشی از تاریخ نویسندگی از جمله روزنامه نگاری این کشور هم در همین پیوند پدیدآمده است. نخستین هفته نامه تاجیکی دوران نو، " شعله انقلاب" در سمرقند – یکی از شهرهای ازبکستان - با عزم روشنفکر معروف تاجیک ، سیدرضا علیزاده  عرض هستی و وجود پیداکرد.بعد از توقف دوماهه آن که سال 1919م.شروع شده بود، صدر الدین عینی آن را تا 1921 ادامه داد و 91 شماره طبع کرد. سال 1920م. جمهوری خلقی شورایی بخارا تاسیس شد. بلشویکها به دلیل مسلمان بودن تاجیکها به تقاضای هویتی شان در برابر ازبکها بی اعتنایی نشان دادند.سال 1924 به رهبری صدرالدین عینی، روزنامه تاجیکی " آواز تاجیک" در سمرقند منتشر شد. سال 1930رادیو تاجیک تاسیس شد. یکی از منابعی که در این ظرفیتهای رسانه ای مورد استفاده قرار می گرفت ، مقالات عینی خصوصا با رویکرد روشنگری نسبت به قلم و معرفت اجتماعی بود.( پیوندگلمراد، " اتحادیه روزنامه نگاران تاجیکستان" ، نامه پژوهشگاه، سال 9، شماره 22، تابستان 1389، "صص 96 – 83")

   سال 1932 به موازات فعالیت مردان در عرصه روزنامه نگاری در تاجیکستان که حال دیگر هویتی مستقل از ازبکستان یافته بود، زنان تاجیک امکان تلاش در این صحنه را یافتند. 12 مارس سال 1932م. بیورا یا دفتر اجرایی کمیته مرکزی حزب کمونیست تاجیکستان در خصوص نشرماهنامه عمومی و سیاسی برای زنان و دختران به توافق رسید.نخستین شماره این ماهنامه تحت عنوان " باراه لنین" در ماه می سال 1932م. از چاپ برآمد . این ماهنامه در ماه می سال 1957م.  عنوان" زنان تاجیکستان" گرفت و بعدا با نام " فیروزه " منتشر شد.(همان، ص 91)

    اکنون در تاجیکستان بیش از 300 عنوان روزنامه یا هفته نامه ، 130 مجله ، 8 آژانس خبری، کمیته رادیو و تلویزیون جمهوری ، 25 شبکه رادیویی و تلویزیونی مستقل و 55 انتشارات فعالیت می کنند.( همان، 96) در هفته نامه های غیر دولتی می توان از "چرخ گردون" نام برد که با همت اکبرستار انتشار یافته است. وی 7 نشریه دارد و به عنوان رئیس اتحادیه روزنامه نگاران خدمت کرده است. "نجات"  به عنوان ارگان حزب نهضت اسلامی منتشر می شده ."ملت" ، مستقل است و به عدالت علاقه نشان می دهد." فرژ" از سوی مرکز تحقیقات روزنامه نگاری منتشر می شود. " تاجیکستان " از دیگر نشریه ها مشهورتر است. و هفته نامه هایی چون " نگاه" و " آزادگان". در نشریات وابسته به دولت یا مورد حمایت، و مشخصا روزنامه ها – که نوعا هفته ای 3 شماره منتشر می شوند – می توان از "جمهوریت" نام برد که وابسته به نهاد ریاست جمهوری ست. و "صدای مردم" وابسته به پارلمان، " منبر خلق" وابسته به حزب حاکم یعنی خلق دمکراتیک تاجیکستان، " ادبیات و صنعت" وابسته به اتحادیه نویسندگان و " آموزگار" وابسته به وزارت معارف.

   خبرگزاری دولتی این کشور" خاور" است و خبرگزاری غیر دولتی ،" آسیاپلوس " که امید بابا خانف آن را اداره می کند.رادیوهای دولتی عبارتند از : شبکه اول و صدای دوشنبه . رادیوهای غیر دولتی عبارتند از : آسیاپلوس ، وطن و آریانا. در کولاب رادیوی " موج  تاجیک" فعال است و در خجند، رادیو"تراز". از تلویزیونها  که بعضا در حد پخش استانی ست می توان این موارد را نام برد: تلویزیون دولتی : شبکه اول ، بهارستان ، سفینه و جهان نما . و تلویزیون غیر دولتی : پایتخت، خجند و گل بادام ( شهر کانی).

   درحوزه نویسندگی و شعر یکی از تشکل های قدیم و شاخص، اتحادیه نویسندگان تاجیکستان مشهور به اتفاق نویسندگان است.در تاریخ آوریل 1926م. در ازبکستان که تاجیکستان هم جمهوری خودمختار آن بود ، کنفرانس نویسندگان پرولتاری تاشکند برپاشد.اهل ادب تاجیک در " قزل قلم"(قزل تعبیرترکی است به معنی سرخ) که گاه آن را قلم سرخ می نامیدند، شرکت داشتند.برای استقلال، در روزنامه " آواز تاجیک" اعلام کردند که 7 فوریه 1930، ساعت 6، در بنای تعلیم و تربیت مرکزی تاجیکان ، مجلس نویسندگان شورای " قلم سرخ" برگزار می شود.شعبه قلم سرخ تاجیک زبانان در سمرقند تشکیل شد.تدبیر اولیه ، تشکیل صفحه " ادبیات و صنعت" در روزنامه آواز تاجیک بود.یکی از جلسه های شعبه قلم سرخ تاجیک زبانان ، 11 ماه می سال 1930 در بنای تعلیم و تربیت مرکزی تاجیکان ( در مدرسه شیبانی خان) برگزار شد که در آن ، سخنرانی رحیم هاشم در موضوع " ادبیات امروزه تاجیک" مورد بررسی قرار گرفت.(عبدالخالق نبوی، " تاریخچه شکل گیری اتحادیه نویسندگان تاجیکستان" ، نامه پژوهشگاه، سال 9، شماره 22، تابستان 1389، " صص 158 – 121")

   سال 1931، در تاجیکستان انجمن نویسندگان پرولتاری تاجیکستان ( تاج.ا.پ.پ.) تشکیل شدواز 21 ژانویه 1931فعالیت خود را آغاز کرد. انجمن، تشکیلات پرولتاری تندروی بود که به طور افراطی و چپ گرایانه، نظارت بر نویسندگان را از تربیت و راهنمایی مهم تر می دانست.آنها ادیبان کارگر را بزرگ می شمردند.اما نسبت به ادبای گذشته - به قول خودشان، " از انجمن بورژوازی برآمده" ! – با شک می نگریستند. از شاعری حمایت می کردند که می گفت : " همسفر نه.یا جانبدار ما شو یا دشمن ما ! " بیشتر در پایتخت ( دوشنبه یا استالین آباد وقت) فعالیت می کرد و دبیر مسئول آن غلامرضا علی زاده بود.( همان، صص 131 – 128) علی زاده ( 1937 – 1908م.) در روزنامه " بیداری تاجیک" تاجیکستان قلم می زد.عبدالخالق نبوی گمان می کند به دستور فرستاده شده بوده است در حالی که یکی از دانشکده های حزبی را ختم کرده بوده است.( همان، ص 131)

   نخستین رئیس اتفاق نویسندگان تاجیکستان ، س. ناصر اف - متولد سال 1901م. در خجند – بود.وی در مدرسه روسی محلی درس خواند.در کارهای شوروی و کامسومول ( جوانان کمونیست ) خدمت کرد.سال 1930 تا 1931 رئیس کمیته اجرایی شهر خجند بود. سال 31 تا 32 به جانشینی ( معاونت) رئیس کمیته اجرایی جمهوری شوروی سوسیالیستی تاجیکستان دست یافت.سال 32 به عنوان کمیساریای معارف تاجیکستان فعالیت می کرد.مدتی رئیس اتفاق نویسندگان بود. ژوئن 1934 و به قولی 1935 ، به خدمت نظامی رفت. اما سال 1938 به اتهام " دشمن خلق" در شهر استالین آباد ( دوشنبه ) به قتل رسید.( همان، ص 147 و 148) طی بیش از هفتاد سال فعالیت اتفاق نویسندگان که تا سال 2011 ، 354 نفر را به عضویت پذیرفته ،  ریاست اتفاق بر عهده این افراد بوده است: سعید ناصر اف 1935 – 1934، احمد بیک مولان بیک اف 1937 – 1935، ساتم الغ زاده 1946 – 1944، میرزاتورسون زاده 1977 – 1946، مومن قناعت 1991 – 1977، عسکر حکیم 2003 – 1991، مهمان بختی 2017 – 2003( رک. همان، ص 152) و از سال 2017م.ریاست این اتفاق بر عهده نظام قاسم گذاشته شده است.

   در غالب فرصتهای این چرخه پرتلاش فرهنگی، شاعران تاجیک در کنار نویسندگان جایگاهی والا وموثر داشته اند.بررسی نقش شاعران در استقلال تاجیکستان و بازخوانی های هویتی مجالی دیگر می طلبد. اماذکر این نکته خالی از فایده نیست که این جایگاه قدمتی دیرینه دارد.گرچه همین جایگاه برانگیزنده حسادت و سعایت رقیبان نیز می شده است.در احوال عبدالقادر خواجه سودا می خوانیم که وی ابتدا به وظیفه منشی گری دیوان امیر مظفر( سالهای 1885 – 1860م.) تعیین می شود و در عین حال وظیفه معماری دربار را بر عهده می گیرد.پس از مدتی ، امیر شاعر را ندیم خویش می گرداندو به او منصب " اوراق" ( عالی ترین منصب در علم) می دهد. (علی اصغر شعر دوست، تاریخ ادبیات نوین تاجیکستان، تهران، علمی و فرهنگی، 1390، ص 63) شمس الدین شاهین ( 1894- 1857م.) متولد بخارا ، بعد از تحصیل مدرسه ، میرزای یکی از ماموران دربار می شود.  سپس امیرعبدالاحد خان او را در رکاب نگه می دارد.دیوان اشعار داشت و مثنویی بر گونه سیاست نامه به نام " تحفه دوستان". با سعایت بدخواهان ، خشم امیربخارا برانگیخته می شود و او به این نتیجه می رسد که اصلاح مستلزم انقلاب است..این قبیل افکار او در یکی از کتابهایش - "بدایع الصنایع" آمده است.( ر.ک: همان، صص 70 -65)

   درهرکدام از دوره های تاریخی، ملت تاجیک و تاجیکستان شاهد ظهور ستارگان درخشانی از آسمان علم و ادب بوده است. پیرو سلیمانی شاعر تاجیک متولد سال 1278ش.در " حوض خورشید" بخاراست.پدرش شعر دوست و روشنفکر و روزنامه خوان بود. بخشی از نوجوانی پیرو در مرو گذشت.مادر، پدر بزرگ و دایی اش شاعر یا شعر شناس بوده اند.در جریان قتل عام تجددگرایان در بخارا ، سال 1296ش. یک سال و نیم خانه نشین شد.او برای کمک به دیگران به صورت تجربی طب می آموزد تا آنجا که به مدت 6 ماه به عنوان پزشک رسمی در بیمارسان شیخ جلال بخارا طبابت می کند.گمان می رود، وی تخلص پیرو را به عنوان " پیرو بلشویسم" برگزیده. اما استاد تبروف می گوید او پیش از بلشویسم ، این تخلص را داشته است.در پایان سال 1300 ش. دبیر دوم سفارت جمهوری پان ترکیست بخارا در افغانستان شد ، در مسئولیتی که 11 ماه دوام یافت.  سال 1303ش.     ( 1924م.) 8 ماه در مشهد اقامت کرد.پیرو در سال 1309ش. به شهر استالین آباد ( دوشنبه) کوچ کرد.در سال 1310 برای تلمذ نزد صدرالدین عینی به سمرقند رفت و دو سال بعد در 19 خرداد 1312ش.( 9 ژوئن 1933م.) در همین شهر به بیماری حصبه درگذشت.دوفرزندش ( گلچهره و لاله ) بعد از مرگ پدر به دوشنبه آمدند. نیمی از اشعار او عاشقانه و نیم دیگر سیاسی – اجتماعی بوده است. اوشعری عاطفی هم در باره زلزله سال 1308ش.ایران گفته.( رحیم مسلمانیان قبادیانی ، ستاره های پامیر ، تهران، الهدی، 1383، صص 84 – 69)

   و مومن قناعت یا مومن شاه ، متولد سال 1314ش.( 1935م.) در درواز تاجیکستان است.در 1335ش. تحصیل در دانشگاه دولتی تاجیکستان را در رشته زبان و ادبیات فارسی تاجیکی به پایان رساند.در "شرق سرخ"( بعدا: صدای شرق) یگانه ماهنامه ادبی تاجیکستان تا سردبیری ارتقا یافت. سال 1977 پس از مرگ زنده یاد میرزا تورسون زاده ، رئیس اتحادیه نویسندگان شد . با دخالت حزب کمونیست ، سال 1991م. او را برکنار کردند.سال 1357 تا 1370ش. نماینده مردمی تاجیکستان در پارلمان اتحاد شوروی بود.سال 1370 رئیس کمیته یین المللی پارلمان شد.سال 1990م.( 1369ش.) عضو فرهنگستان علوم تاجیکستان شد. از 1370 تا 1371ش. رئیس انستیتوی میراث ادبی در فرهنگستان علوم بود.طی دوران جنگ داخلی از 1992 تا 1997 در قرقیزستان  و قزاقستان اقامت داشت.سال 1996م.( 1375ش.) 10 ماه در ایران اقامت کرد. سال 1356ش. جایزه دولتی اتحاد شوروی را دریافت نمود.تعداد کتابهایی که او در تاجیکستان ، روسیه و سایر کشورها چاپ کرده ، بیش از 40 جلد است.وی به موضوعاتی می پرداخت که مغایر با احکام ایدئولوژی کمونیسم شناخته می شد. ( رحیم مسلمانیان قبادیانی، همان، صص 124 – 119)

   جایزه ای که مومن قناعت دریافت کرده بود برای شعر- داستان " گهواره سینا" در سال 1980م. به او داده شده بود. جایزه ، " جایزه دولتی ابوعبدالله رودکی " نامیده می شد.این جایزه قبل از فروپاشی شوروی ، مصوبه مورخ 2 ژانویه 1963 م. داشت و بعد از فروپاشی شوروی و استقلال تاجیکستان مصوبه مورخ 2 نوامبر 2007م. دریافت کرد تا ادامه پیداکند.ارزش جایزه معادل 3500 دلار است و برای تشویق و قدردانی از نویسندگان و شاعران هر دو سال یک بار اعطا می شود. اولین دریافت کننده این جایزه میرزاتورسون زاده (1963م.) بود. از سال 2010 م. این جایزه در چند رشته هنری از قبیل ادبیات و هنر و معماری داده می شود و دارانجات شاعر معاصر تاجیک هم توانسته آن را دریافت کند.یکی از برندگان  ، فضل الدین شهابف ( 1972م.) در رشته موسیقی بوده.دیگری لایق شیرعلی ( 1978م.) که برای کتاب شعر " خاک وطن" و " الهام از شاهنامه" به جایزه دست یافته است.

   تعداددیگری از دریافت کنندگان جایزه دولتی ابوعبدالله رودکی عبارتند از : زیادالله شهیدی، آهنگساز، برای موسیقی ها( 1984)، بازارصابر ، برای مجموعه شعر " با چمیدن با چشیدن"( 1988)، عسکر حکیم ، برای مجموعه شعر" روز امید" ( 1992)، محمدجان شکوری بخارایی ، برای دو اثر " زبان ما هستی ما" و " مکتب آدمیت" ( 1994)، گل نظر کلدی، برای مجموعه شعر کودکانه" سرکولچه تنوری" (1994)، طالب خان شهیدی، آهنگساز برای باله "یوسف و زلیخا" ( 1994)، مهمان بختی ، برای رمان " فردوسی" (1998)، کمال نصرالله برای مجموعه شعر " تاجیکستان را دیگر قسمت مکن"( 1998) رحمت نذری برای دوبیتی های " خرمن ماه" ( 2000)، دولتمندخالف برای برنامه هنری "تاجیکستان ،در گاه امید تاجیکان" ( یک جایزه به سه نفر، 2002) ، گلرخسار صفی اوا برای مجموعه شعر " بهشت خوابها"( 2006)و برای " رودکی شناسی جهان " (2008) ،  شادروان سعید نفیسی، برای پژوهشهای بنیادی( 2006) و نظام قاسم ، برای مجموعه شعر " برگ سلام سبز" ( 2006).(ر.ک: فیروز نبوی، " جایزه دولتی ابو عبدالله رودکی" ، نامه پژوهشگاه ، سال 9 ، شماره 22، تابستان 1389، "صص 167 - 159")