آقای پنج درصد - 3

نسبت با اصحاب سیاست و قدرت در آلمان

سالهاي نخست شكل‌گيري شخصيت جعفرشريف امامي در رابطه با آلمان گذشته است. وي پس از آنكه تحصيلات در مدرسه آلماني در ايران را به پايان رساند، همراه سي تن ديگر از طرف وزارت راه به آلمان اعزام شد و افزون بر هجده ماه در رشتة مربوط به راه‌آهن تحصيل كرد. در مورد اين سفر تحصيلي كه در سال 1309 پايان يافت 48 خودش مي‌گويد: «تحصيلاتي كه من كردم اول در مدرسه شرف بود و بعد به مدرسة آلماني رفتم [در تهران] آنجا در واقع متوسطه را در قسمت فني تمام كردم. بعد براي رفع احتياجات راه‌آهن عده‌اي در حدود سي نفر از وزارت راه مي‌فرستادند به آلمان و من جزو آن هیئت به آلمان فرستاده شدم. در آلمان، در براندن بورگرتسنترال شوله (branden burger zentral schule)در مدرسه سنترال كه مدرسة راه‌آهن بود هجده ماه در رشته‌هاي مختلف راه‌آهن تحصيل كرديم و بعد به ايران مراجعت كرديم.» 49

چهل سال بعد، فردي به نام علي محمد يوسفي – 50 كه گاهي «امضا محفوظ» مي‌كرد – در نامه‌هاي تخريبگرانه‌اش به مقامات و مسئولان به اعتبار همين سابقه وي را تعمير كار لوكوموتيو مي‌خواند: «جناب آقاي سفير كبير دولت ممالك متحده امريكا ... در كدام مملكت مرسوم است كه يك نفر تعمير كنندة لوكومتيو را در رأس عاليترين مقام بگذارند؟» 51

شريف امامي در عالم جواني – در ايام تحصيل در آلمان – عكسي به يادگار با پرچم هيتلري مي‌گيرد همراه با نشانه‌هايي از تعلق خاطر. حدود پنجاه سال بعد هنگامي كه وي به چهرة مورد اعتماد شاه تبديل شده، اين عكس دستماية منسوب كردن وي به تمايلات آلمان دوستانه مي‌شود. فردي با امضاي مستعار «آنتونيو» در تاريخ 6 آذر 1357 از برلين ، شريف امامي را از توطئه‌اي كه همزمان با نخست وزيري وي طراحي اما خنثي شده با خبر مي‌كند: «جناب آقاي جعفر شريف امامي عكسي است كه از طريق تهران در اختيار تیم ژورناليست ياد شده [مأمور از مجلة «در اشپيگل»] است و نمايشگر عده‌اي جوان ايراني است كه در زمان اقتدار فاشيسم به قصد تحصيل در آلمان تشريف داشتند كه در وضع ناخوشايندي زير پرچم نازيسم باژست سلام مرسوم آن دوره و با بازوبند مخصوص حزب ياد شده كه به بازوي يكايك جوانان مورد بحث است به يادگار عكسي گرفته‌اند كه سركار نيز جواني سي ساله به نظر مي‌رسيد همراه سايرين بخوبي مشخص هستيد و عكس مذكور نيز قرار بود همراه مطلبي مختصر كه رونوشتي از آن را نيز در اختيار دارم و با تيتر «فاشيست قديمي رئيس حكومت به اصطلاح دمكراسي فعلي» منتشر شود كه بحمدالله بخير گذشت.» 52

در سابقه شريف امامي يك دستگيري بجرم آلمانوفيل بودن هم هست. در اين دستگيري، 53 تعداد كثيري از رجال ايران را متفقين از طبقات مختلف به اتهام همكاري با ارتش هیتلري توقيف و به اراك تبعيد كردند. در اين گروه علاوه بر شريف امامي، تني چند از امراي ارتش حتي سرلشكر فضل‌الله زاهدي كه فرمانده لشكر اصفهان بود به چشم مي‌خورند. 54 حبيب لاجوردي ضبط كنندة خاطرات جعفر شريف امامي مي‌پرسد: «اين چه سالي است آقا؟» و شريف امامي پاسخ مي‌دهد: «مهرماه سال 1322 بود.» 55

در خصوص علت دستگيري اين عده شريف امامي مي‌گويد: «اينها را گرفتند به عنوان اينكه آلماني مي‌دانند، ولي تمام اينها پستهاي حساس راه‌آهن را داشتند مثلاً رئيس ناحيه بودند، رئيس خط بودند، رئيس حركت بودند. عمدة مطلب كه بعداً فهميديم اين بود كه اينها نمي‌خواستند كه ميزان محمولاتشان را كسي بداند.» 56

محمود طلوعي، احتمال داده است كه بودن نام آنان از جمله شريف امامي در ليست ماير – يك‌جاسوس آلماني – علت دستگيريشان بوده است. 57 همو، جايي ديگر مشاركت در توطئه كودتايي عليه متفقين را نيز در اين دستگيري دخيل مي‌داند: «در زمان جنگ و اشغال ايران به اتهام همكاري با آلمانيها و شركت در يك توطئه كودتا عليه متفقين بازداشت شد و مدتي در زندان متفقين بود.» 58

شريف امامي پس از شهريور 1320 «توسط انگليسي‌ها» به عنوان مدافع آلمان دستگير و زنداني شد؛ اما پس از آزادي در بنگاه راه‌آهن دولتي به كارش ادامه داد و پس از اندكي به مديريت كل بنگاه مستقل آبياري منصوب و در اين سمت با مقامهاي عالي مملكت، با محمدرضا پهلوي در تماس بود. 59 برخي معتقدند كه او در همان دوران با متفقين همكاري داشته. 60 به نظر ارتشبد سابق حسين فردوست، بدون ترديد هدف اين دستگيري تطهير اين افراد بود كه عموماً از وابستگان قديمي انگليس بودند تا بعداً بتوانند با وجهه ملي موقعيت بهتري بدست آورند. چنين نيز شد و آن افرادي كه مهرة انگيس بودند بعداً به مشاغل حساستري رسيدند. بسياري از آنها مانند زاهدي به دستور انگليس به امريكايي‌ها وصل شدند. 61 عبدالله شهبازي از پژوهندگان تاريخ معاصر – و گردآورندة خاطرات فردوست – 62 بر نظر فردوست انگشت صحّه مي‌گذارد: «با اشغال ايران توسط متفقين، در يك سناريوي طرّاحي شده و مشهور، تعدادي از عناصر وابسته به انگليس، در كنار برخي چهره‌هاي مخالف، توسط ارتش بريتانيا بازداشت شدند تا در حوادث بعدي بتوانند در نقشي «وجيه‌الملّه» ظاهر شوند. از جملة اين عناصر وابسته به انگليس، سرتيپ فضل‌الله زاهدي [و]... جعفر شريف امامي بودند. 63

چند سال پس از این«سناريوي انگليسي»، 64 با كودتاي امريكايي 28 مرداد 1332 و تشكيل كابينة نظامي فضل‌الله زاهدي، شريف امامي به عنوان مدير عامل سازمان برنامه منصوب شد. 65 شريف امامي هنگامي كه در شهريور 1339 به نخست وزيري دست يافت، روابط اقتصادي و سياسي با آلمان را توسعه داد 66 اما آلمان 1339ش. (1960م.) با آلمان هيتلري تفاوت بسيار كرده بود. ارهارد معاون و جانشين آدنائر صدراعظم «آلمان فدرال» در ديداري از ايران – همزمان با نخست وزيري شريف امامي در شهريور 1339 – همسو با سياستهاي استثماري امريكا و انگليس مي‌گفت: «ايران به صنايع سنگين نيازي ندارد و بايد كشوري كشاورزي بماند.» 67

پاورقی:

48. پرونده انفرادي.

49. خاطرات جعفر شريف امامي، ص 11.

50. با توجه به نامه‌هاي متفاوتي كه با خطهاي ساختگي به مقامات مي‌نوشت، اين نام، مستعار بوده است.

51. پرونده انفرادي، 10/4/49. در اين هنگام وي رياست مجلس سنا را برعهده داشته است.

52. «سندهاي بدون شرح» در: فصلنامه مطالعات تاريخي، تهران، موسسه مطالعات و پژوهشهاي سياسي، سال اول، شمارة دوم، بهار 1383، صص 330-333.

53. بعضاً تاريخ آن شهريور 1322 قيد شده؛ از جمله در: قلم و سياست، محمدعلي سفري، ج 1: از استعفاي رضاشاه تا سقوط مصدق، چ دوم، نشرنامك، 1371، ص 102؛ نيز در: خاطرات جهانگير تفضلي، يعقوب توكلي، چ اول، دفتر ادبيات انقلاب اسلامي، تهران، 1376، ص 169 (پاورقي گردآورنده)؛ و: بازيگران عصر پهلوي، محمود طلوعي، ج 1، ص 552.

54. قلم و سياست، محمدعلي سفري، ج 1، ص 102.

55. خاطرات جعفر شريف امامي، ص 68.

56. همان، ص 74.

57. پدر و پسر، ناگفته‌ها از زندگاني و روزگار پهلويها، چ هفتم، نشر علم، [تهران]، 1380، ص 539. وي در اين نوشتة خود، 1322 را سال وقوع دستگيري مي‌داند.

58. بازيگران عصر پهلوي، محمود طلوعي، ج 1، ص 552.

59. پرونده انفرادي.

60. همان.

61. ظهور و سقوط سلطنت پهلوي، خاطرات ارتشبد سابق حسين فردوست، ج 1، ص 287. فردوست، شهريور 1320 را زمان دستگيري دانسته است.

62. ر.ك: كتاب هفته، آبان 1381، گفتگو با عبدالله شهبازي.

63. ظهور و سقوط سلطنت پهلوي، ج 2 [پيوست ويراستار]، ص 439.

64. ص 399.

65. پرونده انفرادي.

66. از سيد ضياء تا بختيار، مسعود بهنود، ص 446.

67. همان.