آقای پنج درصد 4

نسبت با اصحاب سیاست و قدرت در امریکا

به نظر مي‌رسد كه طرح و سناريو براي ايجاد گونه‌اي وجاهت لااقل در بخشهايي از جامعه به نفع شريف امامي بي تأثير نبوده است: «طرفداران جبهه ملي و عناصر توده‌اي سابق كه در زمان نخست وزيري مهندس جعفر شريف امامي شديدترين مبارزه‌ها را با او مي‌كرده‌اند اكنون در مجالس و محافل از وي به نيكي ياد مي‌كنند و مي‌گويند شريف امامي مي‌خواست با استفاده از رقابت دو سياست روس و امريكا كارخانة ذوب آهن را بسازد.... و قراردادهاي منعقده بين سازمان برنامه و كمپانيهاي خارجي را لغو كند.» 68

در فرمي كه مشخصات وي ارائه شده، در خصوص سوابق و تمايلات سياسي وي آمده: «سوسياليست فكر مي‌كند.» يا آنكه: «متمايل به سياست امريكا و داراي افكار سوسياليستي مي‌باشد.» 69 حال آنكه – به قول فردوست - «او فردي با هوش و پرحافظه و مسلط بر اعصاب و كارهاي مملكتي بود. فوق‌العاده سياستمدار و از دولتمردان درجه يك دوران محمدرضا بود. نقش او هم مورد تمايل انگليس و هم امريكا بود و با هر دو سياست رابطة حسنه داشت.»70 با اين تفاوت كه همزمان با نخست وزيري شريف امامي در سال 1339 روي كار آمدن كندي در امريكا و تفاوت و تحول انتقادي در رابطه وي با محمدرضا پهلوي، اعوجاجي در اين رابطة حسنه ميان شريف امامي و امريكا پديد آورد و اين زماني بود كه در قطب مقابل قدرتهاي جهان يعني شوروي وقت، خروشچف با ابتكارات تازه‌اي در صحنة بين‌الملل ظاهر شده بود.

در يك سو خروشچف رنگين كماني از رهبران كشورهاي كمونيست و جهان سوم را در مسكو گردآورد و موفقيت او در ايجاد چنين اجتماعي نگاه جهانيان را به سوي كرملين گرداند. در مسكو علاوه بر تمام رهبران اروپاي شرقي، كاسترو، نهرو، ناصر، تيتو، نكرومه و سوكارنو نيز حاضر بودند. خروشچف پس از اين پيروزي، پانزدهمين اجلاس مجمع عمومي سازمان ملل را به يك تريبون جهاني ضد امريكا تبديل كرد. فرياد او براي خلع سلاح عمومي و لغو فوري استعمار به طور طبيعي در جهان انعكاسي مثبت يافت. كِنِدي كه مي‌خواست تصوير مفلوك امريكا را از اذهان جهانيان پاك كند گوش شنيدن سخنان و توجيهات شاه و رژيم او را نداشت. نخستين دستوري كه پس از ملاقاتهاي اردشير زاهدي باكندي به شاه رسيد انحلال مجلس فرمايشي و تقلبي بيستم و ايجاد فضاي باز سياسي و انتخاب يك نخست وزير ليبرال بود، 71 خاصه كه ايران از كشورهاي مهم در حوزة حضور استعماري امريكا در منطقه بود و بايد مانورهايي در جهت ارائه تصوير قابل دفاع از مقولاتي چون حقوق بشر و دمكراسي در آن انجام مي‌شد.

شاه با علم به نقاط ضعف شريف امامي و آسيب‌پذيري او وي را به نخست وزيري برگزيد زيرا در آن شرايط بحراني، از انتخاب يك شخصيت قوي كه مهار قدرت را در دست خود بگيرد و نقش او را در رهبري كشور محدود سازد بيمناك بود. از سويي شاه گمان مي‌كرد ريشة اصلي تحريكات و فعاليتهاي مخالف او در لندن است و شريف امامي در مقام رياست فراماسونري ايران مي‌تواند انگليسيها را از ادامة مخالفت با وي باز دارد و تحريكات راديو لندن (بي‌بي‌سي) را عليه رژيم متوقف سازد. 72

اما گويا شاه از نظر امريكاييها مهرة مناسبي را برنگزيده بود. شريف امامي چهره‌هايي را در حوزة سياست خارجي و رايزنيهاي ديپلماتيك دولت خود راه مي‌داد كه باعث نگراني امريكاييها مي‌شدند. هنگامي كه احمد آرامش شوهر خواهر شريف امامي – و ضمناً رهبر گروه ترقیخواهان – به عنوان معالجه فرزند خود – در آبان 1339- به مدت سه هفته عازم خارج از كشور شد، دوستان ، اطرافيان و بعضي از منسوبين نخست وزير گفتند: مسافرت جنبه سياسي دارد و آرامش به نمايندگي از طرف شريف امامي براي مذاكره با امريكاييها و اروپاييها عازم شده است 73 و اين در حالي بود كه به نظر آگاهان اگر احمد آرامش – طراح سياست خارجي و از كانديداهاي وزارت خارجه در كابينه شريف امامي – به پست وزارت خارجه دست مي‌يافت ممكن بود در سياست خارجي كشور تغييرات كلي حاصل و ايران از جرگه كشورهاي عضو پيمان سنتو خارج شود و ضمن لغو قرارداد دفاعي با امريكا در جرگه كشورهاي بيطرف در آيد. 74

آرامش كه معتقد بود دولت شريف امامي را در سال 1340 «كودتاي سفيد» امريكاييها ساقط كرده و همين كودتا، دولت دكتر اميني را بر سركار آورده، در چندين جلسة هئيت دولت در مورد لزوم اتخاذ روش جديدي از طرف دولت بحث كرده بود. «اكثريت قريب به اتفاق اعضاي هيئت دولت با وي هم عقيده شدند و كميته سرّي به نام كميته فكر و طرح به وجود آوردند و قرار براين شد كه نخست وزير به مسكو رفته و در آنجا رسماً اعلام كند كه ايران از پيمان سنتو 75 خارج شده و بدين ترتيب امتيازاتي از روسها براي كشور بگيرد.» 76

قرار سفر گذاشته شده بود اما لغو شد. بنا به يكي از گزارشهاي ساواك «اين امر بستگي به پيامي دارد كه از طرف كندي رئيس جمهور امريكا براي اعليحضرت همايوني شاهنشاه فرستاده شده و آقاي مهندس اردشير زاهدي سفير كبير ايران در واشنگتن حامل آن مي‌باشند.» 77

آنچه از مأموريت شريف امامي باقي مي‌ماند ، برگزاري مجدد انتخابات دوره بيستم بود. شريف امامي اين انتخابات را در زمستان 1339 برگزار كرد. علوی مقدم در وزارت كشور مسئول برگزاري اين انتخابات شده بود. او از شاه وعدة صدارت گرفته بود و مي‌كوشيد با آرامي و رعايت ظاهر افراد ليست تصويب شدة دربار را از صندوقها بيرون آورد. مماشاتي هم در يكي دو نقطه با مردم شد. رژيم اجازه داد تا دو – سه تن از منتقدان و مخالفان به بهارستان راه يابند. با انتخاب كندي به رياست جمهوري امریكا شاه چاره‌اي جز آن نداشت كه به چنين نمايش هایی دست بزند. 78

پس از انجام مأموريت عمدة باقيمانده، تحريكات عليه شاه و شريف امامي براي روي كار آوردن چهره‌اي مورد اعتماد امريكا آغاز شد. شاه از قول شريف امامي نقل مي‌كرد كه در پشت تحريكات دانشجويي دست امريكاييها ديده مي‌شود؛ اما مي افزود كه وي اين حرف را باور نكرده: «در آن زمان شريف امامي به مقتضاي مسئوليت قانوني‌اش ضربت سخت اين دشمني را خورد. ايالات متحده خواهان عزل او و انتصاب هوادار خودش به نخست وزيري شد. اين شخص علي اميني بود. در آن زمان بخصوص از وقتي كه جان اف كندي رئيس جمهوري شد زير چنان فشار سختي قرار گرفتم كه نمي‌توانستم تاب بياورم.» 79

به اشاره دكتر علي اميني، محمد درخشش – كه بعداً در كابينة اميني به وزارت آموزش و پرورش رسيد – معلمان را نيز به گروههايي افزود كه دست از كار كشيده بودند. شريف امامي با نشاندن دكتر جهانشاه صالح به جاي عيسي صديق – در وزارت مذكور – قصد داشت تا خواستهاي معلمان را بپذيرد. اما روز 12 ارديبهشت 1340 صداي گلوله‌اي در بهارستان پيچيد. رئيس كلانتري بهارستان، دكتر خانعلي را كه يك معلم سادة بي خبر از حوادث پشت پرده بود و با بقيه همكارانش براي گرفتن اضافه حقوق همراه شده بود به خاك انداخت. منظور حاصل شد. 80 روز 14 ارديبهشت 1340 دولت – به همين علّت – در مجلس استيضاح شد. ضمن بحث دربارة اعتصاب فرهنگيان، بين شريف امامي و چندين نفراز نمايندگان مشاجره لفظي شديدي روي داد. سردار فاخر حكمت رئيس مجلس برآشفت و به شريف امامي گفت كه حق توهين به نمايندگان مجلس را ندارد و چون شريف امامي به اخطار او توجه نكرد دستور داد تريبون مجلس را ترك كند.شريف امامي به حالت تعرض جلسه را ترك گفت و مستقيماً به دربار رفت و از مقام نخست وزيري استعفا كرد. 81 شاه اعتصاب معلمان و تشنجاتي را كه به استعفاي شريف امامي از نخست وزيري انجاميد به «تحريكات خارجي» كه در اينجا مقصود او امريكاييها بودند نسبت داد. 82

پاورقی:

68. پرونده انفرادي، 2/4/1341.

69. همان.

70. ظهور و سقوط سلطنت پهلوي، ارتشبد سابق حسين فردوست، ج 1، ص 252.

71. از سيد ضياء تا بختيار، مسعود بهنود، ص 453.

72. بازيگران عصر پهلوي، محمود طلوعي، ج 1، ص 551.

73. پرونده انفرادي.

74. همان، 14/12/40.

75. سازمان پيمان مركزي (central treaty organization.CENTO) در اين پيمان دولتهاي ايران، انگلستان، پاكستان و تركيه شركت كردند. ايالات متحده امريكا عضو پيمان نبود اما بر آن نظارت داشت و در مانورهاي آن شركت مي‌كرد و به اعضاي آن كمك نظامي مي‌داد. سنتو حلقة مركزي سيستم دفاعي غرب شناخته مي‌شد و ناتو (پيمان نظامي كشورهاي اروپايي با امريكا موسوم به نيروهاي آنلانتيك شمالي) و سيتو (پيمان نظامي كشورهاي آسياي جنوب شرقي با آمريكا) را به هم مي‌پيوست. (دانشنامه سياسي، داريوش آشوري، چ دوم، تهران، مرواريد، 1370، ص 202.)

76. پرونده انفرادي، 19/5/1340.

77. همان، 10/12/1339.

78. از سيدضياء تا بختيار، مسعود بهنود، ص 446.

79. دو دهة واپسين حكومت پهلوي، حسين آباديان، چ اول، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهشهاي سياسي، بهار 1383، ص 138.

80.از سيد ضياء تا بختيار، مسعود بهنود، ص 454. نيز ر.ك: تاريخ سياسي بيست و پنجسالة ايران، سرهنگ غلامرضا نجاتي، ج 1، ص 152 و 153.

81. بازيگران عصر پهلوي، محمود طلوعي، ج 1، ص 553.

82. همان، ص 431. در گزارش مورخ 3/7/1346 ساواك، چنين آمده: «آن دسته از رجال مملكت كه با سياست امريكا نظر مساعدي ندارند مايلند مهندس شريف امامي تصدي نخست وزيري را عهده‌دار گردد.» با اين حال، شريف امامي، پس از فرار از ايران، 20 سال پاياني عمر خود را در امريكا گذراند. وي از نيويورك ارتباط خود با ماسونها را محفوظ نگه داشت و در جلسات جهاني فراماسوني شركت كرد و هنگامي كه در 26 خرداد 1377 در امريكا درگذشت در گورستان «كنسيکو» در حومة نيويورك به خاك سپرده شد. (پرونده انفرادي) مسلم است كه بررسي همه جانبه و دقيق مناسبات وي در حيات سياسي‌اش با امريكاييها محتاج مقال و مقالتي ويژه است.