استاد میرزا ملااحمد آینه فضل و فروتنی(2)

چنان که در "درباره نویسنده" از سوی ناشر ( میرزاملاحمداف ، پیرامون رودکی و رودکی شناسان ، تهران ، انتشارات علمی و فرهنگی، 1393) آمده ، ملااحمد در سالهای پربرکت عمر به تلاشهای علمی در زمینه های گوناگون اشتغال داشته است . از سال 1978 تا 1980 در ایران و در سمت مترجم به فعالیت پرداخت . از جمله او ترجمه فارسی نهج البلاغه را به حروف سریلیک منتشر نموده است . و در سال 1994 در دانشگاه اصفهان به تحقیق و تدریس مشغول بود . او در مدتی که در دانشگاه اصفهان به تدریس تاریخ ادبیات اشتغال داشت ، استاد راهنمای چهار نفر از دانشجویان ایرانی در مقطع دکتری بود. او عضو مجله فرهنگی اکو(تهران) بود . نیز به عنوان عضو هیئت علمی دایره المعارف انسان شناسی(تهران) فعالیت می کرد. ملااحمد یکی از مولفان اصلی دانشنامه ادب فارسی (جلد اول ، تهران ، 2001) بوده ، در دایره المعارف بزرگ اسلامی نیز مقاله هایی چاپ کرده است. با راهنمایی او که برنده جایزه علمی "محمد عاصمی" (تاجیکستان) بود ، چهارده نفر از رساله های دکتری و فوق دکتری خود دفاع کرده اند (همان ، صص یازده – سیزده).
او در بیش از سی کنفرانس و همایش بین المللی علمی در شهرهای دوشنبه ، باکو، مسکو، تهران ، مشهد ، ساوه ، تبریز ، دهلی ، ماخاج قلعه و غیره شرکت و سخنرانی کرده است . در تشکیل و برگزاری همایش های بین المللی علمی "هزاره شاهنامه فردوسی" ، " کمال خجندی" و " پنجمین مجمع استادان زبان و ادبیات فارسی" در سمت دبیر مسئول شرکت کرده است . او دبیر مسئول کمیته برگزاری جشن 1150 سالگی ابوعبدالله رودکی در تاجیکستان و عضو کمیته علمی همایش بین المللی ابوعبدالله رودکی در ایران بود و در مورد آثار رودکی در کنفرانس های سازمان ملل متحد ، ایران ، ترکیه ، افغانستان و تاجیکستان سخنرانی کرده است (همان).
ميرزا ملا احمد مترجم قرآن به زبان تاجيكي بود . دقیق تر اگر بگوییم استاد ترجمه قرآن به زبان فارسی تاجیکی و به خط کریلیک را نگاشته بود و این از آن روی است که به عنوان انسانی باورمند قدم به میدان شناخت تمدن اسلامی و ایرانی گذاشته بود به گونه ای که نام او در ردیف ایران شناسان برجسته به ثبت رسیده است.
او از سرآمدان ادب و اندیشه در میان تاجیکان بود و تاجيك‏ها، حاملان اصلي فرهنگ و ادب فارسي در آسياي مركزي هستند. گذشته تاريخ آنان اين نكته را به خوبي روشن مي‏سازد.
رسم الخط مردم تاجيك تا سال 1930 م (1309 ش) عربي بود و از آن پس رسم الخط لاتيني جانشين آن شد. در سال 1940 م (1319 ش) نيز خط كريلي به جاي خط لاتيني مورد استفاده قرار گرفت. در طول سال‏هاي پس از 1940 م تمام مطبوعات تاجيكستان در حالي كه داراي زبان تاجيكي (فارسي) بودند به رسم الخط كريلي چاپ مي‏شدند. اين واقعيت ناگوار موجب گرديد كه عموم مردم با آن كه به زبان تاجيكي گفت و گو مي‏كردند، قادر به خواندن و نوشتن الفبا و خط فارسي نباشند.
با همت استاد زنده یاد ، براي اولين بار ترجمه فارسي قرآن، با حروف كريلي از سوي انتشارات سروش براي مسلمانان كشور تاجيكستان به چاپ رسيد كه مورد استقبال آنان قرار گرفت. برگردان حروف فارسي اين ترجمه به حروف كريلي توسط آقاي ميرزا ملا احمد، اديب و ايران‏شناس كه از اساتيد دانشگاه در كشور اسلامي تاجيكستان است انجام گرفته است.
سال 1377 گفت و گویی با ایشان در باره برگردان قرآن صورت گرفته است که به خوبی بیانگر باورمندی ایشان است :
لطفا مختصري از شرح حال و تحصيلات خود را بيان كنيد.
اين جانب ميرزا ملا احمد در تاريخ 20/2/1948م در روستاي دَردَر، ناحيه كوهستاني فلغر كه در ساحل رودخانه زرافشان تاجيكستان واقع شده و تقريبا صد و بيست كيلومتر با زادگاه آدم الشعراء رودكي فاصله دارد، به دنيا آمدم. پدر و مادرم به كشاورزي اشتغال داشتند. من سال 1969م دوره دانشكده زبان و ادبيات دانشگاه ملي تاجيكستان را به پايان رساندم و وارد آكادمي علوم تاجيكستان شدم و تا امروز در اين جا كار مي‏كنم. فعاليت علمي را در پژوهشگاه شرق‏شناسي آكادمي مذكور شروع نمودم و سال‏ها سرپرست شعبه ادبيات ايران و افغانستان بودم. سپس سرپرستي شعبه ايران‏شناسي و هندشناسي و معاونت علمي رياست پژوهشگاه مزبور را به عهده گرفتم. از سال 1993 كه به علل نامعلومي پژوهشگاه مذكور منحل شد، در پژوهشگاه زبان و ادبيات رودكي آكادمي علوم تاجيكستان انجام وظيفه نمودم و در حال حاضر مدير شعبه تاريخ و ادبيات هستم و بيش از پانزده سال است كه به عنوان استاد دانشگاه تاريخ ادبيات فارسي و تاجيك و ادبيات شرق به تدريس نيز اشتغال دارم.
از دوران دانشجويي به تاريخ ادبيات ايران علاقه فراواني داشتم و پايان‏نامه دانشگاهي خود را درباره مقطعات شاعر معروف و خلاق المعاني، كمال الدين اسماعيل اصفهاني نوشتم. رساله دكتري (به اصطلاح ما نامزد علم) را در موضوع «آثار فرخي سيستاني» دفاع نمودم. رساله فوق دكتري (پروفسوري) من به موضوع «نهضت عصر قاجار براي بازگشت ادبيات به ايران» اختصاص داشت. در رابطه با مسائل مختلف ادبيات و فرهنگ ايران و تاجيكستان پنج رساله علمي، 15 كتاب و مجموعه و بيش از 250 مقاله تأليف كرده‏ام كه در نشريات و مجله‏ها و روزنامه‏هاي تاجيكستان و ايران و كشورهاي ديگر چاپ شده‏اند. نيز درباره فرخي سيستاني، نشاط، مجمر اصفهاني، اديب الممالك اميري فراهاني، فروغي بسطامي و قاآني شيرازي يك سلسله تحقيقات علمي را به چاپ رسانده‏ام و رباعيات عمر خيام، قابوسنامه عنصر المعالي كيكاوس، برگزيده آثار شهريار، داستان‏هاي كوتاه نويسندگان معاصر ايران، غزليات فروغي بسطامي، روزنامه سفر اسكندر كول و در نهايت، سال گذشته قرآن مجيد را با حروف كريلي انتشار داده‏ام.
پيش از آن كه در باره برگردان قرآن مجيد گفت و گو كنيم راجع به خط كريلي تاجيكي توضيحي بدهيد.
ما مردم تاجيكستان با ايرانيان در طول هزار سال داراي تاريخ، ادبيات، فرهنگ، زبان و خط مشترك بوديم. با تسلط اعراب و گسترش اسلام، خط مردم ما نيز بر اساس خط عربي شكل گرفت و اين خط تا سال 1930م يعني سال تأسيس جمهوري تاجيكستان باقي بود، سپس به خط لاتيني تبديل شد و از سال 1940م به خط روسي يا كريلي تغيير يافت.
حقیقت این است که هیچ خط و الفبایی نمی‏تواند تمام ویژگی‏های صوتی زبان تاجیکی را منعکس کند. الفبای روسی نیز برای انعکاس خصوصیات زبان فارسی تاجیکی ناتوان است؛ به همین جهت حرف‏های qõ(ج)، Wõ(ق) Û(غ)، mõ(ح)، mõ(ه)، iôا(و)، Sô(ی) به آن اضافه شد و تعداد حروف به 39 حرف رسید. با این همه الفبای روسی نه تنها نتوانست تمام ویژگی‏های صوتی زبان تاجیکی را منعکس کند بلکه در بعضی موارد مشکلاتی نیز به وجود آورد. به عنوان مثال حروف o، y، u، } ر که در زبان تاجیکی مرادف نداشتند به حکم ضرورت وارد این زبان کردند. از جمله حرف uچندین سال بعد، یعنی در سال 1954 فقط به خاطر نام منشی اول حزب کمونیست شوروی خروشچف به الفبای تاجیکی وارد گردید. همچنین حرف } که در خط روسی نشانه نرمی تلفظ حرف پیش از آن است با زبان تاجیکی سازگار نبود، زیرا در زبان تاجیکی تلفظ نرم یا سخت حروف صامت در معنای واژه تأثیری ندارد. حروف مذکور در طول مدتی بیش از پنجاه سال در نوشته‏های تاجیکی مورد استفاده بودند، ولی درست تلفظ نمی‏شدند. به همین جهت در سال‏های اخیر مردم از به کار بردن آنها دست کشیدند، ولی هنوز هم آن حرف‏ها به طور رسمی از الفبای تاجیکی حذف نشده‏اند. در طرح جدید دستور املای تاجیکی برخی از این گونه اشتباهات برطرف شده‏اند، ولی هنوز هم این طرح از کاستی‏ها پیراسته نشده است.علت برگردان قرآن مجید به خط کنونی تاجیکی چیست؟ آیا امکان ترجمه تاجیکی آن هست؟قرآن کریم برای همه مسلمانان، از جمله مردم مسلمان تاجیک، مقدس‏ترین و والاترین کتاب است که بر تمامی ابعاد فرهنگ، تمدن، حیات و اندیشه آنان تأثیری عمیق گذاشته است. البته در این زمینه ساعت‏ها می‏توان به گفت و گو نشست، اما من در این جا فقط به ذکر این نکته اکتفا می‏کنم که درک ادبیات کلاسیک فارسی و تاجیک بدون آگاهی از تعلیمات قرآنی امکان پذیر نیست، و بی‏جهت نیست که حافظ، آن شاعر بزرگ، می‏گوید:صبح خیزی و سلامت‏طلبی چون حافظ / هر چه کردم همه از دولت قرآن کردمقرآن یک غذای معنوی است که مردم ما در طول بیش از هزار سال از آن نیرو گرفته‏اند و همچون خورشیدی است که مردم در پرتو آن راه درست زندگی را پیدا کرده‏اند. به همین سبب است که با وجود مشکلات فراوان، در قرن دهم میلادی در عهد سامانیان قرآن مجید به زبان پارسی دری ترجمه و تفسیر شد تا مردم از تعلیمات پر ارزش آن استفاده کنند. در قرون بعد نیز ده‏ها ترجمه و تفسیر دیگر به وجود آمد. ولی در قرن بیستم میلادی بر اثر بروز حوادث سیاسی، مردم تاجیک نه تنها از شیوه و سنت هزار ساله خود، بلکه از شناخت قرآن مجید نیز دور ماندند. بیشتر مردم تاجیک آیات فراوانی را از این کتاب مقدس از حفظ دارند که غالبا آنها را از اجداد خود فرا گرفته‏اند، اما متأسفانه به علت ندانستن زبان عربی معانی آنها را نمی‏فهمند و از نکته‏های مهم و پر ارزش اخلاقی آنها بی‏بهره‏اند، حتی اهل علم و ادب نیز در سال‏های اخیر از ترجمه‏های روسی قرآن استفاده می‏کردند. خلاصه سخن این که مردم تاجیک تشنه تعلیمات و رهنمودهای اخلاقی و تربیتی قرآن شریف بوده و هستند.با فروپاشی دولت شوروی که نه تنها از انتشار کتب دینی جلوگیری می‏کرد بلکه بر ضد ادیان نیز مبارزه می‏نمود، و با پدید آمدن استقلال ملی در تاجیکستان، امکان ترجمه و برگردان قرآن به زبان فارسی تاجیکی به وجود آمد و در مجلات و روزنامه‏های این جمهوری بعضی از سوره‏های قرآن مجید همراه با ترجمه انتشار یافت ولی برای چاپ ترجمه کامل قرآن امکانات مادی گسترده‏ای برای ناشران وجود نداشت.خوشبختانه هنگامی که من همراه با هیأت دانشمندان تاجیکستان در جشن بزرگداشت شیخ کمال الدین خجندی در شهرهای تهران و تبریز شرکت نموده بودم، ضمن یکی از گفت و گوها آقای دکتر علی اصغر شعر دوست طرح آماده سازی و چاپ ترجمه قرآن مجید به خط کریلی را پیشنهاد نمودند و من که سال‏ها آرزوی این کار خیر را در دل می‏پروراندم، با خوشنودی تمام آن را پذیرفتم، بدان امید که بتوانم برای رهایی مردم کشور از بحران‏ها و فسادهای اخلاقی سهمی داشته باشم و علاوه بر این مردم تاجیک را با محتوای غنی این کتاب مقدس آشنا سازم.البته امروز در تاجیکستان امکان ترجمه قرآن از زبان عربی به زبان کنونی تاجیکی فراهم است. در میان فارغ التحصیلان بخش عربی دانشکده زبان‏های شرقی دانشگاه ملی تاجیکستان جوانانی هستند که قدرت انجام این کار را دارند، ولی این کار فرصت و امکانات گسترده‏ای رامی‏طلبد، و من اطمینان دارم که به زودی در سال‏های آینده امکانات فراهم خواهم شد و این کار خیر انجام خواهد یافت. در حال حاضر ترجمه‏های فارسی هم می‏توانند مشکلات ما را حل کنند، زیرا زبان تاجیکی و فارسی از یک ریشه‏اند و دارای خصوصیات مشترک فراوانی هستند، و بی‏جهت نیست که بسیاری از دانشمندان این دو را یک زبان به شمار می‏آورند و ترجمه مترجم ایرانی آقای عبدالمحمد آیتی بدون هیچ گونه تغییر، برای مردم تاجیک قابل فهم است.در ترجمه قرآن چه مشکلاتی برای شما پیش آمد؟قرآن مجید کتابی است مقدس و آسمانی که در نهایت ایجاز و اعجاز و فصاحت و بلاغت قرار دارد و این همه را به زبان دیگر انتقال دادن بسی دشوار و گاه ناممکن است. از این روست که تا کنون ده‏ها ترجمه از این کتاب آسمانی به زبان فارسی نگارش یافته و در آینده نیز ترجمه‏های دیگری نگارش خواهد یافت. به نظر من ترجمه آقای عبدالمحمد آیتی یکی از بهترین ترجمه‏های موجود است که مفاهیم قرآن را با زبان ساده و شیوا به خواننده فارسی زبان ارائه می دهد. البته در برگرداندن آن به خط کریلی مشکلاتی برای ما پیش آمد، ولی ما با استفاده از فرهنگ ها، ترجمه ها و تفسیرهای گوناگون که توسط رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در دوشنبه و کتابخانه رودکی در اختیارمان قرار گرفت، توانستیم آن مشکلات را حل کنیم.مشکل اول این بود که بعضی از صداهای کوتاه در خط عربی و فارسی نوشته نمی شوند،ولی در خط کریلی آن مصوت‏ها باید نوشته شوند. مشکل دیگر نیامدن علایمی از قبیل نقطه، ویرگول، دو نقطه، و گیومه در متن ترجمه است که در خط کریلی بدون آنها درک مطلب خیلی دشوار است. مثلاً برای جدا کردن گفتار اشخاص گوناگون در ضمن گفت و گو، آوردن این علامات خیلی ضروری است.دیگر این که بعضی از واژه‏های متداول در زبان فارسی ایرانی را مردم تاجیک به کار نمی‏برند. از این رو ما تصمیم گرفتیم که واژه‏های نا آشنا برای مردم تاجیک را در قلاب []توضیح دهیم. به عنوان مثال واژه‏های عربی را که در زبان تاجیکی به کار نمی‏روند این گونه توضیح داده‏ایم: مصلحان [نیکوکاران]، تفحص [جستجو]، منزّه [پاک]، معاد [آخرت]، مخاصمت [دشمنی]، جُنُب [آلوده[.همچنین بعضی از واژه‏های فارسی ایرانی که در گویش تاجیکی معنای دیگری دارند توضیح داده شده‏اند، مثلاً واژه «پاره» در زبان تاجیکی فقط در مورد اشیاء بی‏جان به کار می‏رود، بنا بر این ما در توضیح آن واژه عربی [بعضی] را به کار برده‏ایم. واژه‏های دیگر نیز به همین ترتیب توضیح داده شده‏اند، مانند: کتمان [پنهان]، سنگین [وزنین]، کف [کفک]، جَوّ [فضا]، مرکّب [رنگ]، صورت [روی [ .
چنان که گفتم، ترجمه آقای عبدالمحمد آیتی یکی از بهترین ترجمه‏های کنونی قرآن مجید است که به زبان فارسی معیار انجام شده و برای همه فارسی زبانان قابل فهم است. بنا بر این ما در برگردان آن از هر گونه ویرایش خودداری نمودیم؛ حتی در مورد زیر که به نظر ما ترجمه ایشان نادرست است، در متن ترجمه دخالت نکردیم: «پس به بریدن [مسح] ساقها و گردنشان آغاز کرد». (سوره ص، آیه 33، صفحه 456). در جمله مذکور واژه عربی «مسح» به بریدن ترجمه شده است که درست نیست. به همین جهت ما اصل واژه را در کروشه آوردیم که در زبان تاجیکی به ندرت به معنای مالش دادن به کار می‏رود. ضمنا باید گفت که جمله مزبور را آقای بهاء الدین خرمشاهی به شکل زیر ترجمه کرده است که نسبتا صحیح‏تر به نظر می‏رسد: «آنگاه به دست کشیدن بر ساقها و گردنهای آنها پرداخت» (صفحه 455). ولی به نظر ما به جای «دست کشیدن» استفاده کردن از «مالش دادن» صحیح‏تر است، زیرا تعبیر «دست کشیدن» بیشتر به معنای رها کردن و تعطیل کردن است (نگ: حبیب اللّه‏ آموزگار، فرهنگ فارسی دانش، ص 400).دیگر این که سوره 76 با دو نام معروف است که در ترجمه آقای آیتی "سورة الدهر" آمده است، ولی ما با توجه به متن اصلی عنوان «انسان» را انتخاب نمودیم.انعکاس این ترجمه در تاجیکستان چگونه بوده است؟انتشار ترجمه فارسی قرآن مجید با حروف کریلی تاجیکی در تاجیکستان با استقبال مردم رو به روشد. مردم با اشتیاق فراوان آن را مورد مطالعه و آموزش قرار می‏دهند. رئیس جمهور تاجیکستان، آقای امام علی رحمان‏اف، در چند سخنرانی خود انتشار قرآن با حروف تاجیکی را کار خیری دانست و آن را پدیده مهمی در حیات معنوی کشور به شمار آورد و مردم را به آموزش آن دعوت نمود. روحانیان و علما نیز رضایت و مسرت خود را در این زمینه توسط صدا و سیمای جمهوری ابراز نمودند. در محافل علمی و ادبی و همایش‏های مردمی از ارزش و اهمیت این کار و تأثیر آن در تربیت جامعه و رویکرد آنان به خصلت‏های پسندیده سخن به میان می‏آید، و با وجود این که وضع مالی مردم چندان خوب نیست، این ترجمه را تهیه و مطالعه می‏کنند.در این زمینه در آینده چه کارهایی می‏توان انجام داد؟انتشار ترجمه قرآن مجید آغاز کار است. وقت آن رسیده است که تحقیق و آموزش این کتاب مقدس نیز در تاجیکستان رواج پیدا کند و ارزش‏های والای آن برای مردم آشکار شود. جای تأسف است که ما تا کنون ترجمه‏ای از قرآن به زبان تاجیکی نداریم؛ در صورتی که از آمار اجمالی قرآن‏های مترجم به زبان‏های خارجی موجود در مرکز ترجمه قرآن مجید، که در شماره دوم مجله ترجمان وحی درج یافته است بر می‏آید که کتاب آسمانی مسلمانان به زبان‏های اردو 98 بار، انگلیسی 74 بار، ترکی 58 بار و حتی به زبان‏های جمهوری شوروی سابق از جمله قزاقی 4 بار، آذری 6 بار، ازبکی 2 بار، ارمنی 2 بار ترجمه و چاپ شده و به طور گسترده‏ای مورد استفاده قرار گرفته است. من اطمینان دارم که در آینده‏ای نه چندان دور در تاجیکستان نیز مرکزی علمی تأسیس خواهد شد که به تحقیق همه جانبه درباره قرآن و اشاعه فرهنگ والای آن در میان مردم تاجیک خواهد پرداخت. (ترجمان وحی 1377شماره 3)
استاد ملااحمد در بین شاعران پارسی سرا شیفته شمس الدین محمد حافظ شیرازی بود که او نیز به اعتبار قرآن دانی و از حفظ داشتن قرآن ملقب به حافظ و لسان الغیب شده بود. سال 1387 پروفسور میرزا ملا احمد که در اندیشه گسترش حافظ پژوهی و حافظ شناسی در تاجیکستان بود در سفری به ایران در مصاحبه ای پیرامون رودکی پژوهی در تاجیکستان به این موضوع نیز پرداخته بود :

تاریخ انتشارسه شنبه ۳ دی ۱۳۸۷ - ۱۱:۰۲
۰

دكتر «میرزا ملا احمد» نايب رييس انجمن دوستي ايران و تاجيكستان در گفت وگو با "ايبنا":
شعبه حافظ شناسی، نوروز آينده در تاجيكستان افتتاح مي شود
دکتر «ميرزا ملااحمد» نخستین بار نیست که به ایران می آید. استاد تاجيك زبان و ادبيات فارسي کارنامه درخشانی از پژوهش ها و فعالیت ادبی دارد و آخرین خبر اینکه در آستانه هزار و یکصد و پنجاهمین سالگرد رودکی جلد های سوم و چهارم دانشنامه رودکی را در دست تدوین دارد. عضو آکادمی علوم تاجیکستان همچنين خبر داد كه شعبه حافظ شناسی، نوروز آينده در شهر دوشنبه تاجيكستان افتتاح مي شود.

ملااحمد عضو آکادمی علوم تاجیکستان در گفت‌وگو با خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) از برگزاری مراسم بزرگداشت هزار و یکصد و پنجاهمین سالگرد رودکی که دو روز گذشته با حضور رییس جمهور افتتاح و برگزار شد، تمجید کرد و گفت: این فعالیت‌ها سبب گسترش همبستگی فرهنگی میان ایران و تاجیکستان می‌شود.ملا احمد که كه جلد های اول و دوم دانشنامه جامع رودكي را سپتامبر سال جاری در تاجیکستان به چاپ رساند، هم‌اکنون جلدهای سوم و چهارم این دانشنامه را نیز در دست تدوین دارد.مرد موسپید ادبیات پارسی با بیان اینکه جلدهای اول و دوم دانشنامه جامع رودکی به ترتیب حروف الفبای «سیرلیک» نگارش شده است، افزود: جلد نخست این دانشنامه شامل حروف الفبا از حرف «ا» تا «س» است و جلد دوم آن حروف «ت» تا «ی» را شامل می‌شود.به گفته وی در ابتدا قرار بود دانشنامه رودکی در دو جلد منتشر شود که با توجه به دسترسی به منابع جدید در سال جاری میلادی، تصمیم بر چهار جلدی شدن دانشنامه در تکمیل جلدهای اول و دوم گرفته شد.این استاد تاجیک با بیان اینکه قرار بود این دانشنامه همزمان با الفبای سیرلیک به فارسی نیز منتشر شود، گفت: تفاهمنامه‌ای با یکی از سازمان‌های فرهنگی ایران منعقد شده بود که متاسفانه با بدقولی‌های این نهاد، دانشنامه رودکی هنوز به فارسی منتشر نشده است.وی تصریح کرد: گروه تدوین‌کننده دانشنامه برای تبدیل الفبای سیرلیک به الفبای فارسی آمادگی کامل دارد و در صورت همکاری نهادهای ایرانی، این کار در مدت زمان کوتاهی قابل اجرا است.به گفته ملا احمد، تاكنون پژوهش‌هاي زيادي درباره رودکی صورت گرفته؛ اما از آثار اصلی رودكي مقدار بسیار كمي باقي مانده است.وي با تاكيد بر اين كه رودكی‌شناسي از زمان حيات رودكي آغاز شده، افزود: ولي در اروپا، سابقه رودكی‌شناسي حداكثر به قرن ۱۹ ميلادي باز مي‌گردد.ملااحمد نخستين مرحله از پژوهش‌هاي رودكي‌شناسانه را از زمان حيات رودكي تا قرن ۱۹ ميلادي عنوان كرد و در توضيح گفت: تمام آنچه در تذكره‌ها و رساله‌ها آمده و نيز اظهار نظرهاي هم‌عصران رودكي و محققان بعدي تا قرن ۱۹ ميلادي، نخستين مرحله از اين پژوهش‌ها را تشكيل مي‌دهد.وي آغازگر دومين مرحله از اين پژوهش‌ها را دانشمند آلماني، «هرمن اته» معرفي كرد و با اشاره به مقاله مفصل او در جمع‌ بستن مطالبي كه تا آن زمان در اين مقوله نوشته شده بودند، يادآور شد: در واقع نخستين مقاله جمع‌بسته درباره آثار رودكي، همين مقاله "هرمن اته" است كه با نام «رودكي، شاعر عهد سامانيان» منتشر شد. عضو آکادمی علوم تاجیکستان از تاسیس شعبه حافظ شناسی در دوشنبه سخن گفت و زمان افتتاح این مرکز را نوروز سال آتی عنوان کرد. وی افزود: تدارکات آغاز فعالیت این مرکز آغاز شده و با مشخص شدن اعضای اصلی، در نوروز به طور رسمی فعالیت خود را آغاز می‌کند.به گفته دکتر ملا احمد قرار است در این مرکز محفل‌های حافظ‌خوانی برپا و نیز شعرهای این شاعر پر آوازه ایرانی بررسی شود.این پژوهشگر ادبیات فارسی در پاسخ به این سوال که استقبال از شعر حافظ در تاجیکستان چگونه است گفت: تاجیک‌ها همچون ایرانیان به حافظ علاقه‌مندند و از او به عنوان شاعر «خودمانی» یاد می‌کنند. وقتی کودکان در گهواره هستند والدین آنها زیر بالینشان حافظ می‌گذراند و در گوششان قرآن و حافظ می‌خوانند. مردم باور دارند که هم قرآن و هم حافظ بچه را از ترس دور نگه می‌دارد.این استاد دانشگاه از «پروین اعتصامی»، « فرخی یزدی» و «فروغ فرخ زاد» به عنوان شاعران مطرح ایرانی در تاجیکستان یاد کرد و افزود: به جز این شاعران، نادرنادپور نیز طرفداران زیادی دارد و حتی برخی به پیروی از او شعر می‌سرایند.ملا احمد معتقد است زمینه‌های فروانی برای همکاری فرهنگی میان ایران و تاجیکستان وجود دارد و می‌افزاید: رابطه ایران و تاجیکستان با روابط دیگر کشورها فرق دارد؛ چراکه زبان، دین و فرهنگ مشترک این دو کشور را به هم پیوند داده است.ملااحمد که یکسال پیش نیز به ایران آمده است از تغییرات فرهنگی و اقتصادی در دو کشور سخن می‌گوید و تاکید می‌کند که پروژه‌های اقتصادی که اخیرا توسط ایرانیان در تاجیکستان اجرا می‌شود، زمینه همکاری هر دو کشور را گسترش داده است.این استاد تاجیکستانی ادب فارسی به روابط بسیار قوی که در زمان‌های دور میان مردم ایران و تاجیکستان وجود داشته اشاره و اظهار امیدواری کرد که سطح روابط کنونی نیز به آن روزها بازگردد.وی با تاکید بر نیاز به تاسیس رایزن فرهنگی تاجیکستان در ایران افزود: تاجیکستان هم‌اکنون رایزن فرهنگی در ایران ندارد و قطعا برای گسترش روابط فرهنگی نیازمند گسترش چنین مراکزی در دو کشور هستیم.وی در پایان از وجود نسخه‌ای از کلیات سعدی که تصور می رود در زمان سعدی گردآوری شده سخن گفت و از مسوولان فرهنگی ایران خواست زمینه انتشار نسخه‌ای کپی شده از این کتاب را در ایران فراهم کنند.

https://www.ibna.ir/fa/tolidi/31090
استاد و تمرکز ایران شناختی در شناساندن شعر فارسی
یکی از آثار فراوان استاد میرزا ملااحمد یاد یار مهربان مرزهای شرقی شعر پارسی از ورارودان تا هند است :
نوبت چاپ: اول ، تاریخ نشر: ۱۳۸۰، تعداد صفحات: ۱۰۶۸ صفحه ، قطع کتاب: وزیری ، نوع جلد:‌ سخت (گالینگور).Top of Form
Bottom of Form
یاد یارِ مهربان که یادآور رنگ‌وبویی از رودکی است، حاصل تلاش دراز دامن پژوهنده‌ی نامی تاجیک، استاد دکتر میرزا ملّا احمد و تذکر‌ه‌ای است شامل شرح حال مختصر ۱۷۸ شاعر و سخن‌پردازِ پارسی‌گوی و فارسی‌نویس سده‌ی ۱۰ تا ۱۴ خورشیدی – از ورارودان تا هند – همراه با نمونه‌های گزینِ شعر ایشان که در افق مناسبات فرهنگی تازه میان ایران و آسیای مرکزی فراهم آمده است.
تأکید گردآوردنده در این مجموعه، عمدتاً بر پارسی‌گویان تاجیکستان است و اگر یادی از بلند آوازگانی چون بیدل و زیب النّساء – که سراسر عمر در هندوستان زیسته‌اند – در آن دیده می‌شود، از این‌روست که این دو تن در شعر دیروز و امروز تاجیکستان و دیگر نواحی پارس‌زبان آسیای مرکزی تأثیر بسزایی داشته‌اند و از این دو، بیدل واضع گرایش تازه‌ای در سبک هندی بوده است .
مجموعه‌ی حاضر، گذشته از ارزش‌های معین بدیعی و هنری و تاریخی آن، در پی‌جویی سبک هندی و تأثیر آن بر شعر دری نیز جای ویژه‌ای دارد و فتح باب تازه‌ای است برای ارزیابی جایگاه فرامرزی این سبک پس از دوره‌ی بازگشت شعر فارسی (https://toosbook.ir) .

استاد و رودکی پژوهی
در این زمینه می توان به بخشی از یک گزارش مکتوب از مسعود عرفانیان توجه کرد :
کتابها و نشریانی از تاجیکستان (11) / مسعود عرفانیان
74تاجیکستان
به روز رسانی شده در یکشنبه ۱۳ تیر ۱۳۸۹
72. دانشنامة‌ رودكي‌، جلد 1، A-K اَ و عَ ـ ك‌، الفباي‌ كنوني‌ تاجيكان‌، 592 صفحه‌ / جلد 2، K-C ق‌ ـ ث‌، س‌ و ص‌، الفباي‌ كنوني‌ تاجيكان‌، 544 صفحه‌، دوشنبه‌ 2008، پژوهشگاه‌ زبان‌ و ادبيات‌ به‌ نام‌ رودكي‌، آكادمي‌ علم‌هاي‌ ] علوم‌ [ جمهوري‌ تاجيكستان‌.
پيش‌تر در مجلة‌ بخارا ي‌ شمارة‌ 60، فروردين‌ و ارديبهشت‌ 1386، خبر انتشار اين‌ دانشنامه‌ را به‌ آگاهي‌ دوستداران‌ فرهنگ‌ و ادب‌ ايراني‌ رسانده‌ بوديم‌ و در همان‌ شماره‌ «مدخل‌نامة‌» اين‌ دانشنامه‌ را نيز معرفي‌ نموديم‌. اين‌ دو مجلد نيمي‌ از اين‌ كار درخور ستايش‌ و در نوع‌ خود بي‌نظير است‌ و دو مجلد ديگر آن‌ نيز در دست‌ تهيه‌ است‌ كه‌ به‌ زودي‌ به‌ اين‌ مجموعه‌ ـ كه‌ در حقيقت‌ 4 مجلد است‌ ـ افزوده‌ خواهد شد.
در صفحه‌هاي‌ آغازين‌ اين‌ دو جلد آمده‌: «كتاب‌ در ] بر [ اساس‌ قرار حكومت‌ جمهوري‌ تاجيكستان‌ از 29 ايون‌ سال‌ 2007 نمره‌ 329، دربارة‌ برگزاري‌ جشن‌ 1150 سالگي‌ ابوعبدالله‌ رودكي‌، منتشر گرديده‌ است‌.
سردبير و يا سرويراستار مجموعه‌ پروفسور ميرزا ملا احمد، دكتر علوم‌ فيلولوژي‌، عضو وابسته‌ آكادمي‌ علوم‌ جمهوري‌ تاجيكستان‌ و معاون‌ سردبير علمي‌ همان‌ آكادمي‌ و مدير شعبه‌ ادبيات‌ كلاسيك‌ فارس‌ ـ تاجيك‌ به‌ نام‌ انستيتوي‌ زبان‌ و ادبيات‌ رودكي‌ و صاحب‌ تأليفات‌ بسياري‌ كتاب‌ و مقاله‌ است‌ كه‌ تني‌ چند از برجسته‌ترين‌ دانشمندان‌ و اديبان‌ تاجيك‌ مانند: ر. هادي‌زاده‌، م‌. شكوري‌، ش‌. اسرافيليان‌، ش‌. محمدي‌، م‌. محمدي‌، ش‌. رحمان‌، و. صمد و ده‌ها تن‌ ديگر در نوشتن‌ و ويراستاري‌ اين‌ مجموعه‌ او را ياري‌ نموده‌اند. افزون‌ بر اين‌ عده‌ كه‌ نامشان‌ در زير بسياري‌ از مقاله‌هاي‌ دانشنامه‌ ديده‌ مي‌شود، نام‌ بسياري‌ ديگر از پژوهشگران‌ غير تاجيك‌ و از جمله‌ كشور ايران‌ كه‌ در اين‌ كار مشاركت‌ داشته‌اند در زير مقاله‌ها به‌ چشم‌ مي‌خورد.
كتاب‌ با پيشگفتاري‌ از سردبير مجموعه‌ آغاز و سپس‌ با مقاله‌اي‌ به‌ نام‌ «ابوعبدالله‌ رودكي‌» به‌ قلم‌ همو ادامه‌ مي‌يابد. او دربارة‌ ضرورت‌ انتشار اين‌ دانشنامه‌ و ديگر دانشنامه‌هاي‌ مشابه‌ نوشته‌: «در پايان‌ عصر 20 و ابتداي‌ قرن‌ 21 كه‌ دورة‌ رشد و گسترش‌ اطلاعات‌ و اطلاع‌رساني‌ است‌، دانشنامه‌نگاري‌ رواج‌ تازه‌ پيدا نمود. حالا در كشورهاي‌ گوناگون‌ عالم‌ انواع‌ مختلف‌ دانشنامه‌ با تعداد زياد به‌ طبع‌ مي‌رسند. امروز حتي‌ انواع‌ الكترونيكي‌ دانشنامه‌ها به‌ وجود آمده‌اند.
"تنها به‌ زبان‌ فارسي‌ در ايران‌ و خارج‌ از آن‌ بيشتر از صد دانشنامه‌ در حال‌ تأليف‌ و نشر مي‌باشند كه‌ دايرة‌المعارف‌ بزرگ‌ اسلامي‌ ، دانشنامة‌ جهان‌ اسلام‌ ، دانشنامة‌ ادب‌ فارسي‌ ، دانشنامة‌ زبان‌ و ادب‌ فارسي‌ در شبه‌ قاره‌ ، دايرة‌المعارف‌ سازهاي‌ ايران‌ ، نمونه‌هاي‌ برجستة‌ دانشنامه‌نگاري‌اند"(ص‌ 4). ميرزا ملا احمد ادامه‌ مي‌دهد:
"در تاجيكستان‌ نيز در اين‌ دوره‌ سنت‌ دانشنامه‌نگاري‌ به‌ ميان‌ آمد كه‌ تدوين‌ و نشر انسيكلوپدي‌ ساويتي‌ تاجيك‌ (در هشت‌ جلد) و انسيكلوپدي‌ ادبيات‌ و صنعت‌ تاجيك‌ (در سه‌ جلد) گواه‌ آن‌ است‌. حالا حكومت‌ جمهوري‌ تاجيكستان‌ براي‌ نشر انسيكلوپدياي‌ ملي‌ تاجيك‌ (در پانزده‌ جلد) تصميم‌ گرفته‌ است‌ كه‌ اين‌ ابتكار به‌ رشد و توسعه‌ دانشنامه‌نگاري‌ در كشور مساعدت‌ خواهد كرد"(ص‌ 5).
او سپس‌ با اشاره‌ به‌ وجود دانشنامه‌ دربارة‌ اديبان‌ بزرگ‌ جهان‌ مانند: دانته‌، ويليام‌ شكسپير، گوته‌، شيلر، لرمانتوف‌، پوشكين‌، شوچنكو، آبامي‌ كونان‌ بايف‌ و چند تن‌ ديگر مي‌افزايد كه‌ تاكنون‌ دربارة‌ هيچ‌ يك‌ از اديبان‌ فارس‌ ـ تاجيك‌ دانشنامه‌اي‌ تدوين‌ نشده‌ است‌ (همانجا) . او با اشاره‌ به‌ جايگاه‌ رودكي‌ در شعر فارسي‌ و ويژگي‌هاي‌ شعري‌، ژانرهاي‌ هنري‌ اشعار او و تأثيرش‌ بر شعراي‌ پس‌ از خودش‌، تهية‌ اين‌ دانشنامه‌ را يك‌ ضرورت‌ دانسته‌ است‌.
سرويراستار دربارة‌ چگونگي‌ گزينش‌ و چاپ‌ مقالات‌ در دانشنامه‌ نوشته‌: چون‌ پيرامون‌ رودكي‌، شعر و محيط‌ زندگاني‌، نابينايي‌ و بدايع‌ هنر اشعارش‌ آثار بسيار زياد و گوناگوني‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ كه‌ امكان‌ درج‌ همة‌ آنها در دانشنامه‌ وجود نداشته‌، مقالات‌ براساس‌ توضيحات‌ زير، انتخاب‌ شده‌ است‌.

1. محققاني‌ كه‌ بدون‌ واسطه‌ دربارة‌ رودكي‌ كتاب‌ نوشته‌اند، مانند: ص‌. عيني‌، سعيد نفيسي‌، ع‌. ميرزايف‌، براگينسكي‌ و ديگران‌ جداگانه‌ مدخل‌ شده‌اند.
2. پژوهشگراني‌ كه‌ در ميان‌ آثار خود كه‌ راجع‌ به‌ ادبيات‌ فارس‌ ـ تاجيك‌ نوشته‌اند، دربارة‌ رودكي‌ اظهار نظر كرده‌اند. كساني‌ مانند: ا. براون‌، شبلي‌ نعماني‌، ذ. صفا، كريمسكي‌، برتلس‌ و غيره‌.
3. پژوهشگراني‌ كه‌ دربارة‌ رودكي‌ بيشتر از دو مقالة‌ علمي‌ نوشته‌اند، مانند: ه. اته‌، ب‌. فروزانفر، ا. مختاروف‌، م‌. شفيعي‌ كدكني‌، م‌. زند، ستارزاده‌ و ديگران‌.
4. كتاب‌هاي‌ مشخصي‌ كه‌ پيرامون‌ رودكي‌ تأليف‌ گرديده‌، مانند: «استاد رودكي‌» ص‌. عيني‌، «محيط‌ زندگي‌ و احوال‌ و اشعار رودكي‌» س‌. نفيسي‌ و «ابوعبدالله‌ رودكي‌» عبدالغني‌ ميرزايف‌.
5. مقاله‌هايي‌ كه‌ حاوي‌ نكات‌ تازه‌اي‌ پيرامون‌ رودكي‌ و اشعار او هستند، مثل‌ «بيتي‌ بازيافته‌ از چكامة‌ بخارا» از محمد علي‌ سپانلو و…
6. مقاله‌هايي‌ كه‌ از كار و بار و پديده‌هاي‌ مربوط‌ به‌ رودكي‌ خبر داده‌اند.
پس‌ از آن‌ تمام‌ قرارهاي‌ صادره‌ از سوي‌ دولت‌ و نهادهاي‌ پژوهشي‌ پيرامون‌ برگزاري‌ جشن‌ 1150 سالگي‌ رودكي‌، شاعراني‌ كه‌ به‌ رودكي‌ چند شعر تقديم‌ كرده‌اند، مترجمان‌ آثار رودكي‌، نقاشان‌، مجسمه‌سازان‌، خوانندگان‌، آهنگسازان‌، هنرپيشگان‌ و… كه‌ پيرامون‌ رودكي‌ كاري‌ انجام‌ داده‌اند به‌ طور جداگانه‌ مدخل‌ شده‌اند. در مورد كساني‌ كه‌ براي‌ رودكي‌ شعري‌ سروده‌اند، چنانچه‌ شعر آنان‌ از يك‌ شعر بيشتر بوده‌، جداگانه‌ مدخل‌ شده‌اند و كساني‌ كه‌ فقط‌ يك‌ شعر سروده‌اند، فقط‌ به‌ شعر آنان‌ اشاره‌ شده‌ است‌.
دربارة‌ انواع‌ شعرهاي‌ باقيمانده‌ از رودكي‌ (غزل‌، قصيده‌، مثنوي‌، رباعي‌، قطعه‌ و…) مدخل‌هاي‌ جداگانه‌اي‌ نوشته‌ شده‌ است‌. همچنين‌ پيرامون‌ صناعات‌ ادبي‌، اوزان‌ عروضي‌ و زحافات‌ گوناگون‌ مورد استفادة‌ رودكي‌، اسامي‌ مكان‌هايي‌ كه‌ به‌ نام‌ رودكي‌ نامگذاري‌ شده‌، روزنامه‌ها و مجلاتي‌ كه‌ پيرامون‌ رودكي‌ مقالاتي‌ چاپ‌ كرده‌اند، ناشراني‌ كه‌ كارهاي‌ رودكي‌ را چاپ‌ نموده‌اند، شعرا و دانشمندان‌ هم‌دورة‌ رودكي‌ و خلاصه‌ هر آن‌ چيزي‌ كه‌ به‌ نوعي‌ به‌ رودكي‌ مربوط‌ مي‌شود، مدخل هایی در دانشنامه‌ گنجانده‌ شده‌ است‌.
روش‌ كار
روش‌ مورد استفادة‌ گردآورندگان‌ «دانشنامة‌ رودكي‌» تقريباً همان‌ روش‌ به‌ كار گرفته‌ شده‌ در «انسيكلوپدياي‌ ساويت‌ تاجيك‌» و «انسيكلوپدياي‌ ادبيات‌ و صنعت‌ تاجيك‌» است‌. اصل‌ ايجاز و اختصار در آن‌ رعايت‌ شده‌. در پايان‌ هر مقاله‌ نام‌ مقاله‌نويس‌ با حروف‌ ايتاليك‌ قيد گرديده‌ و فهرست‌ منابع‌ و مآخذ هم‌ با كوته‌ نوشت‌ «اد» (= ادبيات‌) در زير مقاله‌ آورده‌ شده‌ و چنانچه‌ كوته‌نوشت‌ «آث‌» (= آثار) هم‌ قيد گرديده‌، اشاره‌ به‌ آثار شخص‌ موضوع‌ِ مدخل‌ هم‌ شده‌ است‌.
سرمدخل‌ها با حروف‌ سياه‌ چاپ‌ شده‌ و در همان‌ سطور نخستين‌ تاريخ‌ تولد و مرگ‌ و اشاره‌ به‌ مقام‌ و جايگاه‌ افراد موضوع‌ مدخل‌ شده‌ است‌. در جايي‌ كه‌ مدخل‌ كتابي‌ بوده‌ است‌، سال‌ چاپ‌ و نشر آن‌ هم‌ قيد گرديده‌ است‌. با نگاهي‌ به‌ منابع‌ و مآخذ مقالات‌، آثار جديد زيادي‌ ميان‌ آنها ديده‌ مي‌شود.
دانشنامه‌نويسان‌ از منابع‌ و مآخذ چاپي‌ و غيرچاپي‌ ايراني‌، بسيار وسيع‌ و گسترده‌ استفاده‌ كرده‌اند. به‌ عنوان‌ مثال‌ تقريباً همة‌ مقالات‌ مربوط‌ به‌ «ديوان‌»هاي‌ گوناگون‌ دورة‌ سامانيان‌، مانند: «ديوان‌ بريد»، «ديوان‌ وقف‌»، «ديوان‌ شرطه‌»، «ديوان‌ خراج‌»، «ديوان‌ قضا»، «ديوان‌ سپاه‌» و… از روي‌ كتاب‌ «سامانيان‌، دورة‌ شكوفايي‌ فرهنگ‌ ايراني‌ ـ اسلامي‌» محمدرضا ناجي‌ نوشته‌ شده‌ است‌. ضمن‌ اينكه‌ خود اين‌ كتاب‌ نيز به‌ طور جداگانه‌ مدخل‌ شده‌ است‌.
افزون‌ بر آن‌ بسياري‌ از پژوهشگران‌ و اديبان‌ ايراني‌ مانند: بديع‌الزمان‌ فروزانفر، سعيد نفيسي‌، عبدالحسين‌ زرين‌كوب‌، محمد معين‌، مجتبي‌ مينوي‌، علي‌ اشرف‌ صادقي‌، ملك‌الشعرا بهار، علي‌ دهباشي‌ و بسياري‌ ديگر، نام‌ و آثارشان‌ در دانشنامه‌ آمده‌ است‌.
در اين‌ دانشنامه‌ تصاوير زيادي‌ رنگي‌ و غيررنگي‌ از شخصيت‌ها، اماكن‌، كتاب‌ها و ديگر موضوع‌هاي‌ مرتبط‌ با مدخل‌ها به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌.
متأسفانه‌ اشتباهات‌ چاپي‌ و پاره‌اي‌ سهوهاي‌ قلمي‌ در دانشنامه‌ ديده‌ مي‌شود كه‌ از ذكر آنها خودداري‌ مي‌نمائيم‌ و اميدواريم‌ كه‌ در چاپ‌هاي‌ بعدي‌ به‌ رفع‌ آنها اقدام‌ شود.
اما بسيار خوب‌ مي‌شد كه‌ تهيه‌كنندگان‌ دانشنامة‌ رودكي‌، املاي‌ كلمات‌ عربي‌ را به‌ الفباي‌ عربي‌ و املاي‌ اسامي‌ خاص‌ و تاريخي‌ فارسي‌ را به‌ فارسي‌ و نام‌هاي‌ اروپايي‌ را هم‌ به‌ خط‌ لاتين‌ پس‌ از سرمدخل‌ كه‌ به‌ الفباي‌ «سيريليك‌» نوشته‌ شده‌ مي‌نوشتند، تا كار بر آناني‌ كه‌ آشنايي‌ كافي‌ با الفباي‌ سيريليك‌ ندارند آسان‌ مي‌شد.
اين‌گونه‌ به‌ نظر مي‌رسد كه‌ دست‌اندركاران‌ دانشنامه‌، اصل‌ را بر اين‌ گذاشته‌اند كه‌ استفاده‌كنندگان‌ از اين‌ اثر، فقط‌ تاجيكان‌ خواهند بود.
73. سنت‌هاي‌ پايدار دوران‌ پربار ادبيات‌، دكتر ميرزا ملا احمد، دوشنبه‌، انتشارات‌ دانش‌، 2008، 302 صفحه‌.
دكتر ميرزا ملا احمد متولد سال‌ 1948، از ايران‌شناسان‌ و ادبيات‌ شناسان‌ سرشناس‌ تاجيكستان‌، عضو آكادمي‌ علوم‌ جمهوري‌ تاجيكستان‌، رئيس‌ انجمن‌ دوستي‌ و روابط‌ فرهنگي‌ تاجيكستان‌ و ايران‌ و رئيس‌ مركز علمي‌ ايران‌شناسي‌ است‌.
ميرزا ملا احمد اديبي‌ فعال‌ و پركار و صاحب‌ تأليفات‌ بسياري‌ در قالب‌ كتاب‌ و مقاله‌ است‌ و تاكنون‌ چندين‌ كتاب‌ از وي‌ در ايران‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌.
اين‌ كتاب‌ به‌ بررسي‌ سنت‌هاي‌ استوار و پربار آثار ابوعبدالله‌ رودكي‌ و معاصران‌ وي‌ اختصاص‌ يافته‌ و مهم‌ترين‌ مسايل‌ چون‌ زبان‌، ادبيات‌ و فرهنگ‌ زمان‌ شاعر را بررسي‌ مي‌كند.
در بخش‌ جداگانه‌اي‌ از اين‌ كتاب‌ هم‌ پژوهشي‌ پيرامون‌ موضوع‌ رودكي‌شناسي‌ گنجانده‌ شده‌ است‌ و نمايندگان‌ برجستة‌ رودكي‌شناسي‌ در كشورهاي‌ گوناگون‌ جهان‌ كه‌ سهم‌ بسزايي‌ در اين‌ زمينه‌ دارند، معرفي‌ شده‌اند.
در اين‌ بخش‌، فصلي‌ هم‌ به‌ رودكي‌شناسي‌ در ايران‌ اختصاص‌ يافته‌ و از تعدادي‌ اديبان‌ ايراني‌ كه‌ در اين‌ زمينه‌ پژوهش‌ نموده‌اند به‌ همراه‌ آثار آنان‌ نام‌ برده‌ شده‌ است‌ ؛ كساني‌ چون‌: بديع‌الزمان‌ فروزانفر، سعيد نفيسي‌، جعفر شعار، حميد زرين‌كوب‌، محمدرضا شفيعي‌ كدكني‌، مجتبي‌ مينوي‌، علي‌ دهباشي‌ و كتاب‌ ياد يار مهربان‌ او و چندين‌ كس‌ ديگر.
"مدح‌ در اشعار رودكي"و "مرثيه‌ در عصر 10" از ديگر مطالب‌ كتاب‌ پيرامون‌ رودكي‌ و شعر او است‌.
فردوسي‌ و شعر او و جنبه‌هاي‌ گوناگون‌ اثر حماسي‌ او شاهنامه‌، از ديگر مباحثي‌ است‌ كه‌ نويسندة‌ كتاب‌ پيرامون‌ آن‌ پژوهش‌هايي‌ را در اين‌ اثر به‌ خوانندگان‌ عرضه‌ نموده‌ است‌. «خرد و خردمندي‌ در شاهنامة‌ فردوسي‌»، «حكمت‌ و تربيت‌ در شاهنامة‌ فردوسي‌» دو موضوع‌ مهمي‌ است‌ كه‌ نويسندة‌ كتاب‌ پيرامون‌ آنها پژوهش‌ نموده‌ است‌.
"ابن‌ سينا، اديب‌ انسان‌پرور" هم‌ يكي‌ ديگر از بخش‌هاي‌ كتاب‌ است‌ كه‌ نويسنده‌ در آن‌ به‌ جنبه‌هاي‌ انساني‌ نهفته‌ در آثار ابوعلي‌ سينا توجه‌ نموده‌ و به‌ آنها اشاره‌ مي‌نمايد. https://bukharamag.com/1389.03.797.html

ادب صنعتی...