با علی بن ابی طالب(ع) در شبهای قدر ، و یک کتاب (6)

با علی بن ابی طالب(ع) در شبهای قدر ، و یک کتاب (6)

از دانشمند هندی تبار امتیازعلیخان عرشی ، سال 1363 در ردیف انتشارات امیرکبیر کتابی منتشر شده است به نام استناد نهج البلاغه ، به ترجمه ، تعلیقات و حواشیِ دکتر سیدمرتضی آیت الله زاده شیرازی ، محققی که به رسم ادب ، ترجمه ارزنده خود را به روان پاک پدر ، مرحوم آیت الله میرزاسیدمحمدحسین شیرازی تقدیم کرده است. مندرجات کتاب پس از پیشگفتاری ، در این بخشها قرار گرفته اند : بررسی اسناد و مدارک نهج البلاغه ، منابع دیگر نهج البلاغه ، مدارکِ نامه ها ، مدارک و منابعِ سخنان حکمت آمیز ، تذکر ، کتاب شناسی و فهرست اعلام . از 6 صفحه توضیح بخش "تذکر" فهمیده می شود که شریف رضی اولین کسی نیست که به کار گردآوری خطبه ها ، نامه ها و سخنان حکمت آمیز امام علی (ع) اهتمام نموده است و پیش از او تنها در 4-5 قرن نخست تاریخ اسلام ، 21 نفر از پژوهندگان و دانشمندان مسلمان به این مهم پرداخته اند. با توجه به آنکه امتیاز علیخان دانشمندی است که – حتی تاکنون – صرفا برای اهل تحقیق شناخته شده است ، انتظار می رفته که در همان ابتدای کتاب معرفی نامه مستقلی برای شناساندن ایشان در بین الدفتین کتاب قرار گیرد. البته این نقیصه در حد چند سطر در پیشگفتار مترجم محترم برطرف گردیده است : کتاب حاضر تالیف دانشمند گرانمایه شادروان امتیاز علیخان عرشی محقق و کتاب شناس نامدار از مردم سرزمین هندوستان است که به وسیله استاد عامر انصاری (هندی) به عربی ترجمه شده است . این اثر ارزنده برای نخستین بار در مجله ثقافه الهند ، نشریه روابط فرهنگی هندوستان ، شماره 4 ، ج8 ، دسامبر 1957م.در دهلی نو منتشر شد (امتیاز علیخان عرشی ، استناد نهج البلاغه ، ترجمه دکتر سید مرتضی آیت الله زاده شیرازی ، چ اول ، تهران ، امیرکبیر ، 1363، ص12) . آن گونه که در پیشگفتار آمده است : جای تاسف است که برخی افراد که چندان احساس مسئولیت شرعی و عرفی نمی کنند ، این کتاب را بدون ذکر عنوان مولف بر روی جلد ،به نام کوششهای خویش منتشر کرده اند (همان) . دکتر آیت الله زاده در پیشگفتار ترجمه به موضوع گردآوری نهج البلاغه موجود توسط شریف رضی پرداخته ، با ارجاع به نظر استاد محترم متن پژوه آقای محمد تقی دانش پژوه آورده است : از مجموع تمام نکته های بررسی شده و از آنچه در فهرستها و کتابهای دیگر نوشته اند برمی آید که به شش دلیل می توانیم نهج البلاغه را گردآورده شریف رضی بدانیم و بگوییم که او هیچ یک از این سخنان را خود نساخته است ، بلکه آنچه در کتابها یافته و درست می پنداشته در آن آورده است (همان ، ص10و11) .

در بخش "بررسی اسناد و مدارک نهج البلاغه" بحثی مستند در باب منابع و راویان قرار گرفته که نشان دهنده مراجعات مفصل و دقیق امتیاز علیخان به منابع فراوان و گوناگون است : خطبه 31 چنین آغاز می شود...مولف در پایان خطبه می نویسد : عمرو بن بحر جاحظ ناقد بینا این سخن را بررسی کرده است. او این خطبه را در کتاب البیان و التبیین آورده است...خطبه 226 را در ذی قار ایراد فرمود در حالی که به سوی بصره می رفت . واقدی آن را در کتاب الجَمَل یاد کرده است... مولف نهج البلاغه گوید : نامه امیرالمومنین به طلحه و زبیر را ابوجعفر اسکافی در کتاب المقامات فی مناقب امیرالمومنین آورده است...(همان ، صص28-31) . ضمنا در طول متن ، محقق و مولف محترم و دانشمند به هر اسم و نکته ای که برخورده و آن را نیازمند توضیح یافته است ، توضیحات کامل و روشنگری اضافه فرموده است : جاحظ ابوعثمان عمرو بن بحر معتزلی (متوفی در ماه محرم 255 ه. = 868م.) یکی از شخصیتهای برجسته ادب عرب می باشد . نیز در باره جاحظ رجوع کنید به : تاریخ بغداد ، ج12، ص220، الکامل ابن اثیر ، ج7، ص77، الیافعی ، ج2، ص162 ؛ و شذرات الذهب ، ج2، ص121، تاریخ فوت جاحظ را سال 250 ه نوشته است ؛ طبقات المعتزله ص67، امالی مرتضی 1: 194؛ نزهه الالباء ص132، تاویل مختلف الحدیث 71؛ معجم الادباء 7416، اعتاب الکتاب 154، ... (همان ، ص29) .

آنگونه که در ابتدای بخش "منابع دیگر نهج البلاغه " آمده : بر محققان و دانشوران پوشیده نیست که بیشتر محتویات نهج البلاغه در لابلای آثار قدما موجود است ، گرچه شریف رضی بدانها اشاره نکرده است . اما اگر شهر بغداد از غارتگران مغول در امان می ماند و گنجینه کتابهای نفیس آن توسط آن مردم نادان سوزانده نمی شد ، قطعا برای هر کدام از مندرجات نهج البلاغه ، مستند و منبعی ]منبع تازه ای[ می یافتیم (همان ، ص37) . نویسنده در این بخش به ذکر منابعی می پردازد که عبارات نهج البلاغه را ثبت و نقل کرده اند اما در کتب محققان دیگر معاصر نیامده است : خطبه بیست و یکم ؛ " آگاه باشید شیطان سپاهیان خویش را برانگیخته و گروهش را گرد آورده تا جور و ستم را به جای خود بازگردانَد و باطل را به اصل خود رجوع دهد" . منابع تازه : شیخ مفید (ارشاد ، ص146) ؛ شیخ الطایفه (الامالی ، ص106) ؛ شیخ مفید ( کتاب الجَمَل ، ص129) ( استناد نهج البلاغه ، ص44و45) . یا خطبه بیست و هشتم مولا علی(ع) در باب عتاب با اصحاب شان بوده است : " ای مردمی که اندام هایتان گردهم لیکن اندیشه هایتان پراکنده است ، سخنان پرطمطراق شما سنگهای سخت را نرم می کند و هراس به دل دشمن می افکند لیکن کردارتان دشمنان را در شما به طمع می اندازد . در انجمنها چنین و چنان می گویید و لاف می زنید ، اما همین که جنگ فرارسد می گویید : الفرار الفرار " . امتیازعلیخان منابع تازه ای را که به عنوان مستندات و شواهد نقل این خطبه شناسایی کرده بدین ترتیب معرفی می کند : جاحظ (البیان و التبیین ، ج1، ص171)؛ ابن قتیبه (الامامه و السیاسه ، ص142)؛ کلینی (کافی)؛ ابن ابی الحدید (ج1، ص185)؛ ابن عبد ربه (عقدالفرید ، ج2، ص164)؛ شیخ مفید (ارشاد ، ص 158) ؛ شیخ الطایفه طوسی(امالی ، ص113) ؛ ]ثقفی ، الغارات ، ج2، ص483 با اختلاف اندک[ ( استناد نهج البلاغه ، ص47) .

همین نحوه شناسایی مآخذ تازه در بخش "مدارک نامه ها" (همان ، صص76-86) و "مدارک و منابع سخنان حکمت آمیز" (همان ، صص87-102) صورت گرفته است . و البته در بیشتر صفحات کتاب خصوصا در بخش "کتابشناسی"( صص 109-158)، این رسم محققانه و مألوف نویسنده به نظر می رسد ، که هر جا که نامی از اَعلام این تحقیق به میان آمده توضیحاتی مفید و مفصل ارائه شده که به کتاب کارکردی دانشنامه ای بخشیده است : اخبار الطوال ، للدینوری (لیدن 1888م.) ؛ کتابی تاریخی از زمان حضرت آدم تا مرگ معتصم خلیفه عباسی(19ربیع الاول سنه 227 ه.ق.) . از ابو حنیفه دینوری است (چاپ .و.گیزگاس ، لیدن ، 1888م؛ فهارس از ، کراچکوفسکی ، لیدن 1912؛ چاپ مصر 1960م) . این توضیح تا 12 سطر دیگر ادامه می یابد . یا در مورد ادب الدنیا و الدین ، للماوردی (قسطنطنیه 1299ه.) و خودِ ماوردی یعنی ابوالحسن علی بن محمد بن حبیب بصری (ولادت 264-فوت450 ه.ق.) که به ابوالحسن علی بن محمد بغدادی ماوردی هم مشهور است ، 11 سطر توضیح آمده است(استناد نهج البلاغه ، ص110) .

البته در انتهای کتاب فهرست اشخاص ، فهرست جایها ، نام دانشگاه ها ، نام موسسات نشر و کتابخانه ها ، نیز نام کتابها و منابع قرار گرفته که کار دسترسی اهل تحقیق به 157 صفحه مندرجات کتاب را آسان گردانیده است .