عدالتخانه ، رفورماسیون ، مشروطه

چنان که در نوشته های تاریخی آمده ، قبل از شکل گیری مطالبه فراگیر مشروطه ، در ایران ، مطالبات مردم و نخبگان یا دقیق تر بگوییم نخبگان و مردم در قالب تعابیری چون "عدالتخانه" مطرح می شده و "مشروطه" حاصل ارتباطات ایرانیان با دولت ها و ملت های غربی و به قولی "ممالک راقیه" بوده ، یا به عبارتی لفظ مشروطه در مراودات ما با غربی ها مورد توجه مان قرار گرفته و به زبان و نوشته در آورده ایم . بنا بر این خوب است نگاهی بیندازیم به این ارتباطات و مراودات . شاید بتوان گفت در دوره تاریخی منتهی به دوره معاصر ، ما از حدود دو قرن پیش از توجه یافتن به حقوق اجتماعی و مقولاتی چون "آزادی " ، "عدالت " و "قانون" با اروپایی ها ارتباط پیدا کرده ایم ، یا از این زمان است که اروپایی ها مراودات متفرقه فرهنگی و مذهبی با ایرانی ها پیدا کرده اند .

یکی از آثار خیر مدنی کرملی های اصلاحی (رفورمه) آوردن مطبعه سربی حروف عربی بود و طبع بعضی اوراق در اصفهان که ذکر آن در کتابی برای یادگرفتن زبان فارسی به نام لغت فرنگیان در سه زبان لاتینی و فرانسه و فارسی تالیف آنژ دو سنت ژوزف از مبشرین و پادریان آن طایفه که در حدود سنه 1081 قمری ] 1049شمسی[ تالیف کرده و در سنه 1096 چاپ شده آمده است و در آنجا گوید که : پدران ما در میدان میر اصفهان ، بصمه خانه دایر کرده بودند ( زمینه انقلاب مشروطیت ایران ، ص21) .

منظور از کرملی ها طریقت برادران مریم مقدس ، باکره کوه کرمل است ؛ فرقه مذهبی صدقه گیر کاتولیک رومی که احتمالا در سده دوازدهم میلادی در کوه کرمل (رشته کوه های ساحلی مدیترانه در اسرائیل) در تابعیت دولتهای صلیبیون ایجاد شد (ویکی پدیا ) . زبان لاتین یا لاتینی یا رومی هم که گفته می شود ، یک زبان کلاسیک متعلق به شاخه ایتالی زبان های هند و اروپایی است . زبان لاتین در اصل در نواحی اطراف رم ، معروف به لاتیوم گفتگو می شد. با قدرت گیری جمهوری روم ، لاتین به زبان اصلی در ایتالیا و سپس در سراسر غرب امپراتوری روم تبدیل شد (همان) . پادری که در عبارت مذکور از زمینه انقلاب مشروطیتِ تقی زاده نقل شده – یا : فادری – اصطلاحی است برای کشیشان مبلغ مسیحی در کشورهای اسلامی . واژه پادر از پرتغالی گرفته شده و همریشه با father لاتینی است (دانشنامه جهان اسلام) . و بصمه یا بسمه ، ابزاری است که با آن نقش ها و کلمه ها را بر پارچه ها طبع می کنند یا کاغذ را با خاتم مُهر می کنند .

بعضی از تاریخ نویسان معتقدند در مجموعه مراوداتی که بین ایران و اروپا قبل از عهد فتحعلی شاه قاجار شکل گرفته ، ارتباط اثرگذاری بر وضعیت فکری و مدنی ایران به چشم نمی خورد . اما استیلای انگلیسی ها بر هندوستان از اواخر قرن دوازدهم قمری به این طرف و پیشرفت روسها در شمال کوه های قفقاز و سواحل دریای سیاه و جنگ های آنها با عثمانی ها مانند امواجی که از دور مشاهده شود در ایران یعنی در محافل هیئت حاکمه بکلی خالی از اثر نبوده است (زمینه انقلاب مشروطیت در ایران ، ص20) .

مسئله آن است که در متن و حاشیه این قبیل مراودات ، معمولا به بهانه پیشگیری از افتادن کیان و زمام کشور به دست اجنبی ها و بهانه های پیدا و پنهان دیگر ، رجال علاقه مند به ترقی و پیشرفت ایران به نحوی از گردونه اقدام و اجرائیات خارج می شده اند . در این ارتباط ، از اولین قدم های قابل اعتنا در جهت پیشرفت ایران ، تاسیس دارالفنون در تهران در سال 1230 شمسی بود و آوردن معلمین اتریشی و فرانسوی برای تعلیم متون مختلف جدید به ابتکار و اهتمام میرزاتقی خان امیرکبیر ، که البته معلمین مزبور فردای روز گرفتاری امیرنظام یا امیر کبیر وارد تهران شدند!

میرزاجان داود آشوری ایرانی که از طرف امیرنظام به اروپا رفته و معلمین را آورده بود امیر را در حال توقیف ملاقات کرد . میرزا آقا خان] نوری[ صدر اعظم جدید ، جان داود را احضار نمود و گفت : این فرنگی ها را راه بینداز برگردند به مملکت خودشان و آنچه مخارج این کار باشد می دهیم . لیکن ناصر الدین شاه موافقت نکرد (همان ، ص38 و 39) .

مسئله دیگر آن است که ایران معمولا از وجود مردانی که هم اهتمام به شناختن و وارد کردن ثمرات پیشرفت علمی و صنعتی کشورهای دیگر داشته باشند و هم از اهتمام به سد کردن راه نفوذ خودفروختگان و خائنان به چرخه تصمیمات مهم غافل نمانند ، خالی بوده است .

عوامل منفی با الحاق گرجستان به روسیه در سنه 1212 ق.] 1192 ش.[ و پیشرفت تدریجی روس در ماوراء حدود شمال ایران شروع شد . و بعد جنگ های روس و ایران در نیمه اول قرن سیزدهم و مغلوبیت ایران و از دست دادن بسیاری از ولایات خود به وسیله عهدنامه های گلستان (1227ق.) و ترکمن چای (1242ق.) تکان عظیمی به ایران داده است . بعدها در نتیجه جنگ با انگلیس در سنه 1272ق. و صلح سنه 1273 ق. احساس زبونی بیشتر شد . تجاوزات نظامی روس بعدها با تصرف آشوراده و تسخیر بخارا و خیوه و مرو و خوقند و ولایات ترکستان تا حدود خراسان و عهدنامه رسمی تفویض آن ولایات به روس در سنه 1298 ق.] 1259 ش.[ و تجاوزات کمرشکن روس به حقوق ایران ، رمق ایران را نزدیک به فنا رسانیده بود (همان ، ص28) .